Maktabgacha yoshdagi

Topshiriq va mashqlar: 
1. Oq qog‘ozdagi qizil doiraga 20–30 sekund davomida tikilib 
turing, keyin esa oq qog‘ozga qarang. Nima hosil bo‘ladi?
2. Yozilgan so‘z yoki harfni xira ko‘ringunga qadar ko‘zdan 
uzoqlashtirib boring. Bu bilan sherigingizdagi ko‘rish sezgirligini 
aniqlang.
3. Rasm (11-rasm)ni 25–30 sm masofada qo‘yib, o‘ng 
ko‘zni qo‘l bilan yumib, doiraga qarang. Suratni dam-badam 
oldinga orqaga surib shunday masofaga keltiringki plus belgi-
si ko‘rinmasdan qolsin. Plus belgisidan kelayotgan nur ko‘zning 
ko‘r dog‘iga tushib qoladi. Ko‘z soqqasidan chiqadigan nerv tola-
lari yarimsharlardan o‘tib, bosh miyaning ensa bo‘lagiga bora-
di, bosh miya po‘stining ko‘ruv markazlari ham shu yerda joy-
lashgan.
4. Izma-iz obrazlar (12-rasm). Negativga 30 daqiqa tikilib 
qarang so‘ng oq qog‘ozga ko‘z tashlansa negativ (portret obra-
zi) ko‘rinadi.

---

116
11-rasm. 
Ko‘r dog‘ni topish usuli.
12-rasm.
Izma-iz obrazlar.
Nazorat savollari:
1. Sezgi nima?
2. Analizatorning vazifasi nimadan iborat?
3. Sezgining qanday turlari bor?
4. Ko‘rish sezgisini vujudga keltiruvchi narsa nima?
5. Ketma-ket obrazlar qanday yuz beradi?
6. Harakat va organik sezgilarning farqi nimada?
7. Sezgirlik nima?
8. Adaptatsiya nima?
9. Sezgi xususiyatlarining o‘zaro farqi bormi?
3.2. Idrok
Idrok to‘g‘risida umumiy tushuncha.
Narsalarning alohida-alo-
hida sifatlari (rangi, tovushi, qattiqligi va hokazo) sezgilar tufay-
li miya yarimsharlarida aks ettiriladi. Ammo odamni qurshab 
olgan voqelikdagi har bir narsa yoki hodisada turlicha sifatlar 

---

117
va xususiyatlarning yaxlit kompleksi mujassamlashgan bo‘ladi. 
Analizatorlar orqali hosil bo‘ladigan sezgilar narsa va hodisalarni 
to‘g‘riroq aks ettirish uchun miya po‘stlog‘ida bir-biri bilan biri-
kadi va odamda narsa va hodisaning yaxlit obrazi yaratiladi.
Ayni chog‘da sezgi organlariga ta’sir etib turgan narsa va hodi-
salarni ongimizda yaxlit aks ettirilishidan iborat bo‘lgan psixik 
jarayon 
idrok
deb ataladi. Sezgilarga qaraganda idrok voqelikni 
aks ettirishning ancha yuksak formasidir.
Katta yarimsharlar po‘stlog‘ida vujudga keluvchi murakkab 
shartli refleks bog‘lanishlari idrokning fiziologik asosi hisobla-
nadi. Tashqi qo‘zg‘atuvchilar ta’siri natijasida vujudga keluvchi 
qo‘zg‘alishlar katta yarimsharlar po‘stlog‘ida sintez qilinadi 
(birlashtiriladi). Idrok qilishda bir necha analizatorlarning ishi 
bilan organizmning qator qo‘zg‘atuvchilar kompleksi ta’siriga 
javoban reaksiyasi bir-biri bilan uyg‘unlashadi. Masalan, biz 
atirgulni idrok qilar ekanmiz bir vaqtning o‘zida biz uning 
chiroyli shaklini ham, ajoyib rangini ham ko‘ramiz. Gul ning 
xushbo‘y atrini hidlab bilamiz, gulbarglarining mayinligini 
tuyib sezamiz va hokazo. Alohida-alohida bu belgilarning bar-
chasi miya po‘stlog‘ida yaxlit kompleks bo‘lib birikadi. Bundan 
tashqari, biz bu narsaning atirgul ekanligini taniymiz, ya’ni bu 
yerda xotira jarayonlari ham ishtirok etadi. Gul hidi bizga hu-
zur bag‘ishlaydi, bizda yoqimli his uyg‘otadi. Nihoyat idrok 
jarayoni tarkibiga tafakkur ham kiradi: mazkur gul atirgulning 
qanday navi ekanligi haqida o‘ylaymiz, dastlabki sodda xulosa-
ni chiqaramiz. Idrokda qaysi analizator ustunlik qilishiga qarab 
ko‘rish, eshitish, hid bilish, ta’m-maza, teri-tuyish va kinestetik 
idrok turlariga ajratiladi.