Maktabgacha yoshdagi

Amaliy mashqlar: 
1. Sonlarni joylashtirish metodikasi. 1–36 gacha bo‘lgan son-
larni vaqtga qaragan holda tartib bilan sanag.
28
13
19
25
6
3
11
23
34
30
21
17
2
32
5
18
15
10

---

107
7
16
8
27
33
26
20
29
12
31
1
4
9
35
22
14
24
36
2. «Qizil va qora» jadvali metodikasi. Qizil va qora sonlarni 
vaqtga qaragan holda bir vaqtda sanang.
3. Diqqatning tebranishi.

---

108
4. 26 ta lotin harfi va 0 dan 9 gacha bo‘lgan sonlar yashirin-
gan. Ularni toping!
Nazorat savollari:
1. Diqqat dеb nimaga aytiladi?
2. Inson hayotida diqqatning ahamiyati qanday?
3. Ixtiyorsiz diqqat dеb qanday diqqat turiga aytamiz?
4. Ixtiyoriy diqqat va uning inson hayotidagi ahamiyati haqi-
da so‘zlab bеring.
5. Diqqatning fiziologik asosida miyadagi qanday jarayonlar 
yotadi?
6. Diqqatning asosiy xususiyatlarini sanab bеring.
7. Diqqatning kuchi va barqarorligi deganda nimani tushu-
nasiz?
8. Diqqatning ko‘lami nima va u qanday o‘lchanadi?
9. Diqqatning bo‘linuvchanlik va ko‘chuvchanlik xususiyati 
nima?

---

109
III bob. SHAXSNING PSIXIK JARAYONLARI 
3.1. Sezgilar. Sezgilar to‘g‘risida umumiy tushuncha.
Analizatorlar
Odamning tegishli sezgi organlariga moddiy olamdagi narsa 
va hodisalar ta’sir ko‘rsatgan paytida ulardagi ayrim xossalarning 
aks ettirilishidan iborat bo‘lgan eng sodda psixik jarayon sezgi deb 
ataladi. Masalan, qarshimizda turgan stol bilan ish ko‘rar ekan-
miz ko‘rish yordamida biz uning rangini, shaklini, katta-kichik-
ligini aniqlaymiz; tuyish orqali uning qattiqligini, silliqligini bi-
lamiz; qo‘lda siljitib ko‘rish bilan uning og‘irligiga ishonch hosil 
qilamiz va hokazo. Bularning barchasi moddiy buyumning alo-
hida sifatlari bo‘lib ular haqidagi ma’lumotlarni bizga sezgilar be-
radi.
Sezgi bilish jarayonlari jumlasiga kiradi, chunki sezgi tufay-
li odam olamni biladi. Boshqa psixik jarayonlar: idrok, xotira, 
tafakkur, xayol uchun kerakli ma’lumotlar sezgilar orqali olinadi. 
Sezgilar hamisha bizning sezgi organlarimizga: ko‘zimizga, quloq-
larimizga, teri ustiga va boshqa organlarga tashqi qo‘zg‘atuvchilar 
ta’sir ko‘rsatishi tufayli vujudga keladi. Yorug‘lik nuri ko‘zning 
to‘r pardasiga tushishi bilan u yerni qo‘zg‘atadi, bu qo‘zg‘alish 
nerv tolalari orqali miya katta yarimsharlari po‘stlog‘igacha yetib 
kelgach, odamda ko‘rish sezgisi hosil bo‘ladi.
I.P. Pavlovning yozishicha, katta yarimsharlar qo‘zg‘a-
tuvchilarning analiz qilish organidir. Shu sababdan I.P. Pavlov 
sezgilarni paydo bo‘lishini ta’minlovchi barcha fiziologik appa-
ratlarni analizator deb atagan.
Analizatorlar 3 qismdan: 
1) tashqi ta’sirni qabul qiluvchi retseptor (ko‘zning retina yoki 
retchatka deb ataluvchi nerv hujayralari yorug‘likni qabul qiladi 
va ko‘rish retseptori hisoblanadi); 
2) o‘tkazuvchi nerv yo‘llari (afferent, markazga intiluvchi) ret-
septorlarda vujudga kelgan qo‘zg‘alish shu nerv yo‘llari orqali mi-
yaga yetkazib beriladi; 
3) miya katta yarimsharlari po‘stlog‘idagi maxsus hujayralar 
(masalan, miya po‘stlog‘ining ko‘rish markazi deb ataluvchi qis-

---

110
midagi hujayralar ko‘rish uchun maxsuslashgan nerv hujayrala-
ridir). Agar analizatorlarning bir qismi zararlansa, sezgi vujudga 
kelmasligi mumkin. Masalan, ko‘z soqqasi tagidagi retina yemi-
rilsa, yoki miyaga boruvchi ko‘z nervi zararlansa odam ko‘rish 
qobiliyatini yo‘qotadi.
Sezgi turlari
Odamda paydo bo‘luvchi sezgilarni uch guruhga ajratish 
mumkin. Birinchi guruhga tanamizning tashqi tomoniga joy-
lashgan sezgi organlari, ya’ni eksterotseptorlar orqali vujudga ke-
luvchi sezgilar kiradi. Ko‘rish, eshitish, teri-tuyish, hid bilish va 
ta’m-maza sezgilari ana shu analizatorlarning ishi bilan bog‘liq. 
Ikkinchi guruh retseptorlariga ichki organlarda joylashgan in-
terotseptorlar va ichki qo‘zg‘atgichlar ta’siri uchun qulay bo‘lgan 
sezgilar kiradi. Uchinchi guruhga harakat analizatorlari va mu-
vozanat sezgilari, propriotseptorlar kiradi.