Maktabgacha yoshdagi

Adaptatsiya
(lotincha adapto – moslashmoq) sezgi a’zo-
larining muhit o‘zgarishlariga moslashuvidir. Adaptatsiya 3 xil:
a) qo‘zg‘atuvchning davomli ta’siri jarayonida sezgilarning to‘la 
yo‘qolishi. Masalan, teriga biron narsa doimiy tegib tursa, bora-
bora u narsa sezilmay qoladi;
b) kuchli qo‘zg‘atuvchining ta’sirida ham sezgilar zaiflashishi 
mumkin. Masalan, qorong‘iroq xonadan juda yorug‘ joyga ki-
rib qolsak, kuchli yorug‘likdan «ko‘r» bo‘lib, atrofdagi narsalar-
ni ajrata olmaymiz. Birozdan so‘ng analizatorlarning sezgirligi 
kes kin pasayadi va biz ko‘ra boshlaymiz. Bu ikki adaptatsiya tu-
ri psixologiyada negativ adaptatsiya deyiladi, chunki ularda sez-
girlik keskin pasayadi;
d) sezgirlikning kuchsiz qo‘zg‘atuvchi ta’siri ostida kamayib 
borishi. Masalan, qorong‘ilik adaptatsiyasida ko‘rish sezgirligi or-
tadi, sokinlikka nisbatan adaptatsiya eshitish adaptatsiyasi zami-
rida yuzaga keladi.
2. Analizatorlarning o‘zaro munosabati va mashq qilish na ti-
jasida sezuvchanlikning ortishi 
sensibilizatsiya
deb ataladi. Qo‘z-
g‘alish jarayonining tarqalishi natijasida boshqa analizatorlarning 
sezuvchanligi ortadi. Sensibillashtirishga mashq qilish nati jasida 
erishish mumkin. Masalan, musiqa bilan shug‘ullanadigan 
bolalarda past-baland ohanglarni eshitish qobiliyati rivojlana-
di. To‘qimachilik sanoatining ayrim ishchilari qora rangning
60 ga yaqin tusini ajratadilar. Tajribali lotsman (kuzatuvchi)lar 
olis masofadagi narsalarni ham yaxshi ko‘ra oladilar.
Sinesteziya
bir analizatorning qozg‘alishi ta’siri ostida boshqa 
analizatorlarga xos sezgining paydo bo‘lishidir. Ayrim kompo-
zitorlar (N.A. Rimskiy-Korsakov, A.N. Skryabin)da «rangli eshi-
tish» qobiliyati bo‘lgan. Kuchli, quloqni kar qilgudek tovush 
ko‘rish sezgirligini kamaytiradi, ohangdor tovushlar esa oshira-
di. Badanning birdaniga sovutilishi va qizdirilishi ko‘rishni xi-
ralashtiradi.
Bir sezgi o‘rnini ikkinchi sezgi analizatori egallashi