Maktabgacha yoshdagi

Eksterotseptorlar. 
Ko‘rish sezgilari narsalarga urilishi tufay-
li qaytarilgan yorug‘lik (elektromagnit) to‘lqinlarning ta‘siri nati-
jasida vujudga keladi. Yorug‘lik to‘lqinlari ko‘z qorachig‘i orqali 
o‘tib, ko‘rish retseptori deb ataluvchi ko‘z to‘r pardasiga (retina-
ga) ta‘sir etadi. Odam ko‘rish sezgilari orqali narsalarning rangi, 
shakli, fazoviy holati kabilar haqida xabar oladi.
Inson hayoti va faoliyatida eshitish sezgilari katta o‘rin tuta-
di. Ba’zi jihatlarga ko‘ra u ko‘rish sezgilaridan ham muhimroqdir: 
eshitmaslik bola nutqi va fikrlash faoliyatining rivojlanishida jid-
diy g‘ov hisoblanadi. Bizning eshitish apparatimiz tovushlarning 
sekundiga 16–20 ming martagacha tebranishdagi xillarini seza 
oladi. Biz eshitadigan tovushlarni ikki guruhga ajratish mum-
kin: musiqa tovushlari va shovqinlar (qarsillash, gumburlash, ta-
qillash, shitirlash).
Teri sezgilari – narsalarning mexanik va issiqlik xossalari teri-
ning sirt qismiga ta’sir qilishi natijasida paydo bo‘ladi. Teri sezgisi 
og‘riq va harorat sezgilariga bo‘linadi. Og‘riq sezgisi juda xilma-xil 
qo‘zg‘atgichlar tomonidan, ular organizmning tirik to‘qimalarini 
buza boshlashi bilanoq paydo bo‘la boshlaydi.
Harorat sezgilari issiq va sovuqni sezishdan iborat. Qo‘l yoki 
tananing boshqa qismi bilan predmetni paypaslab harakat qilish 

---

111
orqali odamda tuyish sezgilari vujudga keladi. Taktil sezgilar ret-
septorlari ham terining yuza qatlamida joylashgan nerv uchlari-
dir. Ular qo‘l barmoqlarining uchida va tilda eng zich joylashgan 
bo‘ladi. Taktil sezgilarga biron narsaning tekkanini, bosimini va 
tebranishini sezish kiradi.
Hid bilish sezgilari bizga xushbo‘y hidlardan huzurlanish, 
shuningdek salomatlik uchun zararli narsalardan saqlanish im-
konini beradi. Hidli moddalarning zarrachalari havoga tarqa lib, 
burun kavagida, hid bilish hujayralari joylashgan shilliq pardalar-
ga kelib uriladi va hid bilish sezgisini hosil qiladi. Og‘zimizga 
olingan moddalarning zarrachalari ta’m bilish sezgilarining 
qo‘zg‘atuvchilari hisoblanadi va ular til, tomoq, tanglay, kichik 
til yuzasida joylashgan nerv uchlariga (ta’m bilish kurtaklariga) 
ta’sir ko‘rsatadi. Ta’m-maza sezgilari 4 xil; shirin, nordon, sho‘r 
va achchiqni sezish natijasida sodir bo‘ladi. Ta’m-maza sezgila-
rining to‘liq sodir bo‘lishida hid bilish sezgisining ahamiyati kat-
tadir. Agar odamning dimog‘i hidni sezmasa, yegan ovqatining 
mazasini bila olmaydi.