Maktabgacha yoshdagi

9-rasm. 
Shimpanzening geometrik shakllarni ajratishi.

---

53
Nemis fiziologi M. Tideman delfin miyasining faoliyatiga 
odam va orangutandan keyingi o‘rinni beradi. Delfinning mi-
ya og‘irligi 1700 gramm, miyaning po‘stloq qismi esa odam mi-
yasi po‘stlog‘iga nisbatan ikki baravar ko‘pdir. Olimlarning ku-
zatishlari shuni ko‘rsatdi-ki, delfin katta tezlikda idrok qilish va 
fikrlash qobiliyatiga ega. Delfin miyasi faoliyatini kibernetik tek-
shirishlar orqaligina o‘rganish mumkin. Shveysariyalik professor 
A. Portmannin tadqiqotlarida odam va hayvonlar intellekt dara-
jasini o‘rganadi va bunda odam 215 ball, delfin 190 ball, fil va 
maymun keyingi o‘rinlarni egallagan. 
Yuksak taraqqiyotga erishgan hayvonlarning intellektual hara-
katlari xuddi instinktiv va individual harakat shakllari kabi tash-
qi muhitga moslashish usullaridan biri bo‘lib, bu harakatlar ham 
ongli bo‘lmaydi. I.P. Pavlovning fikricha: «...maymunning goh 
uni, goh buni qo‘liga olib qilayotgan barcha ish-harakatlari, ish-
harakatda namoyon bo‘lgan tafakkurdir. Bu qisman avval hosil 
qilingan, hozir ko‘z o‘ngingizda hosil bo‘layotgan, bir-biriga 
qo‘shilayotgan assotsiatsiyalardir. Albatta, bu fahm eng elemen-
tar fahmdir...» Inson ongi evolutsion taraqqiyotning so‘nggi bos-
qichi bo‘lib hisoblanadi. 
 ONG
Intellektual
Ko‘nikma
Instinkt
Qo‘zg‘aluvchanlik
Ta’sirlanuvchanlik
Maymundagi taqlidiy harakat.
Nazorat savollari:
1. Evolutsion taraqqiyot deganda nimani tushunasiz?
2. Instinkt nima?
3. Ko‘nikma nima? Misollar keltiring.
4. Hayvonlardagi aqliy harakatlarga xarakteristika bering.

---

54
Inson ongining rivojlanishi
Ong tushunchasi.
Inson ongi insonning o‘zi bilan birga, de-
yarli bir vaqtda maydonga kelgan. Ong – psixikaning yuksak 
shakli, insonning yakka va hamkorlik faoliyatida, muloqoti jara-
yonida shakllanadigan ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot mahsulidir. 
Ong shaxsning tevarak-atrofdagi narsalarni, hozirgi va o‘tmish 
davrini yaxshi bilishi, o‘zlikni anglash, qaror qabul qilish, vazi-
yatga qarab o‘z xatti-harakatini boshqarish qobiliyati bilan namo-
yon bo‘ladi. 
Odam psixikasi hayvon psixikasidan farq qiladi. Inson psixi-
kasining hayvon psixikasidan sifat ayirmasi:
1. Inson o‘z mohiyati jihatidan azaldan boshlab ijtimoiy 
mavjudoddir.
2. Inson psixikasining eng oliy formasi uning ongga egali-
gidir. Inson ongli mavjudod. 
3. Insonning hayvondan eng muhim sifat ayirmasi birinchi 
signallar sistemasi bilan bir qatorda ikkinchi signallar sistemasi-
ning mavjudligi, ya’ni voqelikni so‘zlar orqali aks ettirishi hamda 
nutq va tafakkurga egaligidir.
Odam o‘z hayotidagi ko‘p narsalarni so‘z orqali aks ettiradi, 
hayvonning esa butun psixik faoliyati birinchi signallar sistema-
si asosida vujudga keladi. Ikkinchi signallar sistemasining signal-
lari talaffuz etilgan, eshitilgan so‘zlardan iborat. Agar so‘z ma’nosi 
tushunarli bo‘lsa odamning xatti-harakatlarini boshqaradi, teva-
rak-atrofdagi muhitga muvofiqlashuviga yordam beradi. Agar so‘z 
ma’nosi odamga tushunarsiz bo‘lsa u faqat birinchi signallar tarzida 
ta’sir qiladi yoki odam uchun ahamiyatsiz narsa bo‘lib qolaveradi. 
Inson ongi o‘z mohiyatiga ko‘ra hayvonlarning individual va 
intellektual shakllaridan batamom boshqa hodisadir. Inson on-
gi evolutsion harakatning eng so‘nggi bosqichi bo‘lib, inson taraq-
qiyoti bosqichida ijtimoiy taraqqiyot tufayli tarkib topgan. Inson 
ongi yer yuzidagi barcha mavjudodlarning eng oliysi va gultojidir. 
Har bir ijtimoiy davrning o‘ziga xos kuchlari va ijtimoiy muno-
sabatlariga mos keladigan ongi bo‘lgan. Masalan, quldorlik dav-
rida xususiy mulkchilik munosabatlari kelib chiqib, sinflar pay-
do bo‘lgach odam ongi ham sinfiy xarakterga ega bo‘la borgan. 

---

55
Har bir tarixiy davrda yuzaga kelgan ijtimoiy o‘zgarishlar nati-
jasida odamning ongi ham o‘zgarib borgan. Tarixiy tarakkur ning 
ma’lum bosqichida ilmiy tafakkur va ong tarkib topgan. Teva-
rak-atrofdagi voqelik ana shu ilmiy tafakkur yordamida to‘laroq 
va chuqurroq aks ettirilgan. Natijada odam hodisalar o‘rtasidagi 
muhim aloqa va munosabatlarni, qonunlarni ong va tafakkur yor-
damida bilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Endilikda odamning on-
gi bilan idora qilinadigan faoliyati faqat oddiy ish qurollari, ki-
yim-kechak, turar joyinigina yaratib qolmay, balki fan-texnikani 
ham yaratdi va yuqori darajada rivojlantirdi. Ming yillar davomida 
to‘xtovsiz davom etgan amaliy mehnat odamning qo‘llarini rivoj-
lantirib bordi. Mehnat inson qo‘lini kamolotining shunday yuksak 
bosqichiga aylantirdiki, bu bosqichda qo‘l sehri va kuchi bilan Leo-
nardo da Vinchi, Rafael, Rembrandt, Repin, Surikov va boshqa 
rassomlarning asarlari yaratildi. Ong kishining mehnat faoliyati-
da, boshqalar bilan doimiy muloqot qilish jarayonida shakllanadi, 
ong ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlar natijasi hisoblanadi.