|
1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishi
Bog‘cha yoshidagi bolalar shaxsining shakllanishiga ko‘ra, bu davrni uch bosqichga
ajratish mumkin:
- birinchi davr - bu 3-4 yosh oraligida bo‘lib, bola emotsional jihatdan o‘z-o‘zini
boshqarishning mustahkamlanishi bilan bog‘liqdir;
- ikkinchi davr - bu 4-5 yoshni tashkil qilib axloqiy o‘z-o‘zini boshqarish;
- uchinchi davr esa shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyatining shakllanishi
bilan xarakterlanadi.
M a k t a b g a c h a d a v r d a a x l o q i y t u s h u n c h a l a r b o r g a n s a r i q a t i y l a s h a boradi.
Axloqiy tushunchalar manbai sifatida, ularning ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanayotgan
kattalar, shuningdek, tengdoshlari ham bo‘lishi mumkin. Axloqiy tajribalar asosan muloqot,
kuzatish, taqlid qilish jarayonida, shuningdek, kattalarning ayniqsa, onalarning
maqtovi va tanqidlari ta’sirida o‘tadi va mustahkamlanadi. Bola doimo baho, ayniqsa
maqtov olishga harakat qiladi. Bu baho va maqtovlar bolaning muvaffaqiyatga
erishishga b o ‘ l g a n
h a r a k a t l a r i n i n g
r i v o j l a n i s h i d a ,
s h u n i n g d e k ,
u n i n g
s h a x s i y hayoti hamda uning kasb tanlashida ahamiyati juda kattadir.
Bog‘cha yoshidagi davrda bolalarda muloqotning yangi motivlari yuzaga keladi. U
shaxsiy va ishbilarmonlik motivlaridir. Shaxsiy muloqot motivlari - bu bolaning
tashvishga solayotgan ichki muammolari bilan bog‘liq, ishbilarmonlik motivlari esa
u yoki bu ishni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan motivlardir. Bu motivlarga asta-sekinlik
bilan bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash bilan b o g‘l i q bo ‘l gan o ‘q i s h m o ti vl ari
q o ‘ yi l ad i . Bu m ot iv lar i l k b o l al i k davridan boshlanib, yuzaga keladigan bolalarning
tabiiy q i z i q u v c h a n l i g i o ‘ r n i d a p a y d o b o ‘ l a d i . O ‘ z i n i n a m o y o n q i l i s h
motivlari ham bu yo shda yaqqol namo yon bo‘ladi. Bu motiv, asosan, bolalarning
syujetli-rolli o‘yinlarda asosiy rolni egallashga, boshqalar ustidan rahbarlik qilishga,
musobaqaga kirishishga q o ‘ r q m a s l i g i d a , n i m a b u l g a n i d a h a m y u t i s h g a
h a r a k a t q i l i s h l a r i d a ko‘rinadi. Maktabgacha yosh davri bolalari uchun kattalar
beradigan baholari juda muhim. Bolalar birinchi navbatda ma’naviy axloq me’yor va
qoidalarini, o‘z majburi yatlari ga munosabat, kun tartibiga r i o ya e t i s h , h a yv o n
v a n a r s a l a r b i l a n m u o m a l a q i l s h p m e ’ yo r i n i egallaydilar. Bunday me’yorlarni
egallash bu yoshdagi bolalar uchun qi yin hisoblanib, ularni yax shi o‘zlashtirishi uchun
s yujetli-rolli o‘yinlar yordam berishi mumkin. Bog‘cha yopshning oxirlariga kelib,
ko‘pchilik bolalarda aniq bir axloqiy qarashlar tarkib topadi, shuningdek,
odamlarga munosabat bilan bog‘liq bo‘lgan shaxsiy sifatlar ham shakllanadi. Kishilarga
nisbatan diqqat-e’tibor, mehribon bulishi xususiyatidir. Katta yoshdagi brlalar ko‘p
hollarda o‘z xatti-harakatlari sabablarini tushuntirib bera oladilar.
10
3-3,5 yoshlar oraligida o‘zlarining muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklariga o‘z
munosabatlarini bildiradilar va bu munosabat, asosan, ularning uzlariga beradigan baholari
asosida shakllanadi. 4 yoshli bolalar esa o‘z imkoniyatlarini real baholay oladilar. Lekin, 4-5
yoshli bolalar hali shaxsiy xususiyatlarini idrok e'shshga va baholashga qodir emaslar,
shuningdek o‘zlari haqida ma’lum bir xulosani bera olmaydilar. o‘z-o‘zini anglash
layoqati katta bog‘cha yoshidan rivojlanib, avval u qanday bo‘ld-anini va kelajakda
qanday bo‘lishini fikrlab ko‘rishga harakat qiladi. Bu esa bolalar beradigan “Men kichkina
paytimda qanlay bo‘lgan edim?”, “Men katta bo‘lganimda qanday bo‘laman?» singari
savollarida ko‘rinadi. Kelajak haqida fikr yuritib, bolalar k e l g u s i d a k u c h l i ,
j a s u r , a q l l i v a b o s h q a q i m m a t l i i n s o n i y f a z i l a t l a r i e g a b o ‘ l i s h i g a
h a r a k a t q i l a d i l a r .
Kichik va o‘rta Bog‘cha yoshida bola xarakterining shakllanishi davom etadi. U
asosan, bolalarning kattalar xarakterini kuzatishlari asosida tarkib topadi. Shu yillardan
boshlab,
bolada,
a h a m i ya t l i
h i s o b l a n g a n
-
i r o d a ,
m u s t a q i l l i k .
v a
t a s h a b b u s k o r l i k kabi ahamiyat shaxsiy xususitlar rivojlana boshlaydi. Katta bog‘cha
yoshida bola atrofidagi odamlar bilan turli faoliyatlarda muloqot va munosabatlarga
kirishishga o‘rgana boshlaydi. Bu esa unga kelajakda odamlar bilan muloqotga kirisha olishida,
ish bo‘yicha va shaxsiy munosabatlarini samarali o‘rnata olishida foyda keltiradi. Bu yoshdagi
bolalar shaxsining shakllanishida ularning ota-onalari haqidagi fikrlari va ularga beradigan
baholari nihoyatda ahamiyatlidir.
Bog‘cha yoshidagi bolalarning xayoli asosan, ularning turli-tuman o‘yin faoliyatlarida
o‘sadi. Biroq, shu narsa diqqatga sazovorki, agar b o g ‘ c h a y o s h i d a g i b o l a l a r d a
x a y o l q i l i s h q o b i l i y a t i b o ‘ l m a g a n d a e d i , ularnin g x ayoli ham x ilma-x il
bo‘lmas edi. Bog‘ch a yoshidagi bolalarning xayollari turli xil mashg‘ulotlarda ham
o‘sadi. Masalan, bog‘cha yoshidagi bolalar loydan turli narsalar yasashni, qumdan turli
narsalar qurib o‘ynashni va rasm solishni yaxshi ko‘radilar, Ana shunday
mashg‘ulotlar bolalar xayolining o‘sishiga faol ta’sir qiladi.
Bog‘cha yoshidagi bolalar xayolining o‘sishiga faol ta’sir qiluvchi o m i l l a r d a n
y a n a b i r i - e r t a k l a r d i r . B o l a l a r h a y v o n l a r h a q i d a g i turli ertaklarni
eshitganlarida shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan ma’lum munosabatlari yuzaga keladi.
Bog‘cha yoshidagi bolalar hissiyoti va uning o‘sishi. Bog‘cha yoshidagi
b o l al a rd a yo q i m l i v a yo q i m s i z h i s -t u yg ‘ u l ar g ‘o ya t k u ch l i v a j u d a t ez namo yon
bo‘ladi. Bu yoshd agi bolalarning hi s-tu yg‘ulari ko‘p jihatdan u l a r n i n g
o r g a n i k
e h t i y o j l a r i n i n g
q o n d i r i l i s h i
v a
q o n d i r i l m a s l i g i
b ilan
bo g‘liq dir.
Bu
eh ti yojl arnin g
q ond irilmasl i gi
sab abli
bol ad a
noxushlik
(yoqimsiz), norozilik, iztiroblanish tuyg‘ularini qo‘zg‘aydi.
11
Katta bog‘cha yoshidagi bolalarda burch hissi - «nima yaxshi-yu », «nima
yomon»ligini anglashlari bilan ularning axloqiy tasavvurlari orasida bog‘liqlik bor. Katta
odamlar tomonidan buyurilgai biron topshiriqni bajarganlarida mamnunlik, shodlik
t u y g ‘ u l a r i p a y d o b o ‘ l s a , b i r o n t a r t i b q o i d a n i b u z i b q o ‘ y g a n l a r i d a
xafalik, ta’bi xiralik hissi tug‘iladi.
S h u ni n gd ek ,
bo g‘ch a
yo s h i d agi
b o l al ard a
m a’n avi y
h i s s i yo t l ard an
o‘rtoqlik, do‘stlik va jamoachilik hislari ham yuzaga kela boshlaydi. B o l a n i n g
B o g ‘ c h a yo s h i d a g i d a v r i d a e s t e t i k h i s s i y o t l a r i h a m a n c h a t ez o ‘s ad i , Bo g ‘ ch a
yo s h i d a gi b o l al ard a es t et i k h i s l a rn i n g n am o yo n bo‘lishini, ayniqsa, ularning
chiroyli, yangi kiyim-bosh kiyganlarida juda yaqqol ko‘rish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
