Maktabgacha tarbiya maxsus metodikasi

Nutqiy materialni ko‘p karra takrorlash
Mazkur usul bolalar birgina so‘zlaming turli so‘z birikmalarida va 
turli shakllarda qo‘llanilganda o ‘zgarishiga diqqat bilan quloq solishlari 
uchun qo‘llaniladi. Nutqiy materialni ko‘p karra takrorlashda defektolog 
tom onidan quyidagi vazifalar hal etiladi: bolalar tom onidan nutqni 
idrok etishni rivojlantirish, bolalar lug‘atini boyitish, turli gramm atik 
shaklda so‘z va so‘z birikmalarini tushunishni rivojlantirish, shuningdek, 
propedevtik vazifalar hal etiladi.
Mashg‘ulot uchun nutqning namunasini aw aldan tayyorlash kerak. 
Uni so‘z birikmasi va qancha birgina so‘zlarni qoShgau holda maqsadga 
muvofiq ko‘rish kerak. Mazkur usul defektologning bayonlarini yoki 
hech bo‘lmaganda alohida so‘z birikmalarini, gaplami ixtiyoriy yodda 
saqlab qolishga imkon beradi.
Bola keyinchalik harakat etadigan har bir predmet haqida hikoya 
qilinadi: ular o‘ynaydilar, ular haqida ertak aytadilar, ular mazkur nutqni 
kuzatadilar, aynan ular haqida hikoya etilayotganligini eshitish ular 
uchun yoqim li. Hikoya shuningdek, har bir bolaning h arak atini 
boshqaradi.
Shunday savol tug‘iladi: aqli zaif bolalarda so‘zlarni ko‘p karra idrok 
etish im konini, keyinchalik m azkur so‘zni faol nutqqa q o ‘shish 
maqsadida qanday ishlar olib boriladi?
Bolalarning so‘zlarni k o ‘p karra idrok etishlarini ta ’m inlovchi

---

usullardan biri, biron-bir faoliyat davom ida kattalar nutqi b o ‘lishi 
m um kin. Biz bunday nutqni shartli ravishda sharhlovchi nutq deb 
ataymiz.
Harakatlarni sharhlash
B o la la r h a ra k a tla rin i s h a rh la s h n u tq n i id ro k e tis h n i tu rli 
murakkablikdagi nutqiy nam unalarni rivojlantirish uchun qo‘llaniladi. 
M azkur usul propedevtik vazifalami hal etish uchun javob beradi. Undan 
sistem ali ravishda mashg‘ulotlarda foydalanilib, bolani h ar qanday 
keyingi nutqiy rivojlanish darajasiga tayyorlash mumkin. Harakatlarni 
sharhlash nafaqat nutqiy materialning ko‘p karra takrorlanishini, balki 
so‘zning uni anglatuvchi real predmet, belgi, harakat bilan uzviy harakat 
bog‘liqligini ta ’minlaydi.
Sharhlovchi nutq o ‘z strukturasi va hissiy bo‘yog‘iga ko‘ra bir xil 
emas. U faktni tasdiqlashni ifodalashi, harakatga undashi, shuningdek, 
bola faoliyatini oldindan payqash boshqarish va baholash funksiyasini 
bajarishi mumkin. U bola tom onidan mustaqil, kattalar bilan biigalikda 
bajarilayotgan har qanday faoliyat bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi mumkin.
P re d m e tla r bilan h a ra k a tla rn i sh arh lash n u tq n i tu sh u n ish n i 
takomillashtirishga imkon beradi. Bolalar nutqiy vositalar yordamida 
ifodalanuvchi nisbatan nozik m a’nolatga tayanishga o ‘rganadilar: «Sardor 
stul oldida turibdi (stol)»; «Tez borm oqda (sekin)»; «Sardor ayiqchani 
stolning ostiga qo‘y (stol ustiga)». Bolalam ing kattalar sharhlovchi 
nutqini tushunishlaridagi qiyinchilik juda kam holatlarda uchraydi. 
Chunki uning mazmuni aniq ko‘rgazmali materialga tayanilgan, vaziyat 
bilan bog‘langan, bajarilgan faoliyat bilan asoslangan.
Kichik maktabgacha yoshdagi bolalam i o ‘qitishda kattalar nutqini 
q o ‘llash ko‘rgazmalilik va faoliyatga tayanishni talab etadi. Predm etlar 
bilan harakatlam i bajarish faqatgina kattalar tom onidan emas, bolalami 
o ‘zlari tom onidan bajarilishi ayniqsa muhim. Maxsus tashkillashtirishgan 
vaziyatlari sharoitida bu nutqqa harakatli, amaliy xarakterni beradi.