Maktabgacha tarbiya maxsus metodikasi

Bolalarni nimalarga o‘rgatish lozim?
Atrof-olam dagi predm et va hodisalarga qiziqishni rivojlantirish 
asosida bolalami defektolog, tarbiyachilar va ulami o ‘rab turgan boshqa 
insonlaming qaratilgan nutqini idrok etishga o ig atish lozim.
M aktabgacha yoshdagi tarbiya uslubiyatchilarida shunday ibora 
mavjud: «Bolalar tinglaydilar, ammo eshitmaydilar, qaraydilar, am m o 
k o ‘rmaydilar». Shuning uchun nafaqat kuzatishni, balki ko‘rishni, 
nafaqat tinglashni, balki eshitishni o ‘rgatish, ya’ni ta iim n in g asosi 
b o ig an idrok etishni rivojlantirish — nutqni tinglash, uning m azm unini 
tushunish, shuningdek, diqqatni jamlash, nutqni idrok etish istagini 
paydo qilish hisoblanadi.
Defektolog: «Bo‘shliqqa gapirish mumkin emas» degan qoidaga amal 
qilishi lozim. Bolalarda nutqni idrok etishga «istak tug‘ilmasdan» gapirish 
befoyda. Agarda bolalar toliqib qolsalar, ulami faoliyatning boshqa turlariga 
jalb etish yoki ular diqqatini nutqqa o‘ziga xos usullar bUan qaratish kerak.
N utqni idrok etishni rivojlantirish bolalaming bolalar uyi va bolalar

---

bog‘chasi sharoitidan amaliy faoliyatlari jarayonida amalga oshiriladi: 
tarbiyachilar va defektologlar tom onidan barcha rejim m om entlari, 
o ‘yinlar, mashg‘ulotlar, kuzatuvlar, ekskursiyalar qo‘llaniladi.
Qaratilgan nutqni idrok etishni rivojlantirish maqsadida kattalar 
nutqini bolalar faoliyatini regulatsiya etish vositasi sifatida qo‘llash 
mumkin. Kattalar nutqi o ‘z shakli va vazifasiga ko‘ra bolalar harakatini 
chegaralagani kabi («mumkin emas!») ulami harakat etishga, harakatlar 
bilan moslashishi va ulami yakunlashga undashi mumkin («qo‘llarimizni 
yuvamiz», «qo‘llarimizni yuvayapmiz», «qo‘llarimizni yuvib b o ‘ldik»).
A sta-sekinlik bilan so ‘z birikm alari m urakkablashadi. Bolalar 
tom onidan harakatlaming adekvat bajarilishiga qaratilgan nutqni to ‘g‘ri 
idrok etish va tushunishdan dalolat beradi. Shunday qilib, kattalar nutqini 
idrok etish bolalar nutqini yanada murakkab — boshqaruvchi va 
rejalashtiruvchi funksiyalarini egallashga tayyorlaydi.
K e y in ch a lik b o la la rd a atro fd ag i h o d isalarg a, p re d m e tla rg a , 
o ‘yinchoqlarga, rasm larga, kattalarga nisbatan ortib boray o tg an
qiziqishlarini saqlab turmoq va mazkur qiziqish asosida nutqning nisbatan 
murakkab namunalarini, shu qatorda gaplaming turli variantlarini idrok 
etish n i ta k o m illash tirm o q kerak. K attalar n u tqini id rok etish n i 
rivojlantirish bo lalarn i m aktabgacha t a ’lim m uassasasida t a ’lim
olishlarining barcha muddati davomida amalga oshiriladi.
Atrof-borliqdagi predmetlar va hodisalar bilan tanishtirish asosida 
lug‘atni boyitish, so‘zlaming leksik va grammatik m a’nosini aniqlash 
yo‘li bilan nutqiy vositalami rivojlantirish amalga oshiriladi. Kuzatilayotgan 
predmet va uni anglatuvchi so‘z bolaning ko‘z o‘ngida bir vaqtning o ‘zida 
namoyon bo‘ladi va bir butunlik sifatida idrok etiladi. So‘zning leksik 
m a’nosi predmet haqidagi tushunchada mustahkamlanadi. Aqli zaif 
bolalardagi nutqiy vositalaming yetarlicha emasligi uzoq vaqt davomida 
ulaiga nutqiy muloqotga faol qo‘shilish imkonini bermaydi.
Mavjud nutqiy vositalar asosida nutqiy m uloqotni rivojlantirish 
amalga oshiriladi. N utqning kommunikativ funksiyasini rivojlantirishni 
nutqning vaziyatli shaklidan kontekstli shakliga astalik bilan o ‘tish yo‘li 
bilan am alga oshirish , y a ’ni m uloqotni rivojlantirishni n o rm ad a 
riv o jlan ay o tg an b o la la r n u tq in in g um u m psix o lo g ik riv o jlan ish
qonuniyatlari asosida qurish lozim.
Bolalar nutqi aks etgan bo‘lishi mum kin, nutqning mazkur shakli 
kattalar predm etni (belgi yoki harakatni) nomlab, o ‘sha onda uning 
nomlanishi haqida savol beigan vaziyatda paydo bo‘ladi. Bola qulay

---

nutqiy vaziyatda bo‘ladi: predmet ko‘z o‘ngida, javob uchun so‘zni 
yodga tushirish kerak emas, u hozirgina defektolog nutqida jarangladi.