Maktabgacha tarbiya maxsus metodikasi

o^quv
yilida bolalar tanishadigan predmetlar doirasi kengayib 
boradi. Bolalami fazoda mo‘ljal olish usullari shakllanadi, ular yordamida 
esa bolalar atrof-muhitga moslashadilar, predm et bilan tanishtirish, 
ulam i idrok etish shunday tashkil etiladiki, natijada ular faol xarakteiga 
ega bo‘lib, predmetlami tekshirish va ulam ing xususiyatlarini aniqlashni

---

o ‘z ichiga oladi. Predmetning u yoki bu xususiyatini aniqlashda ajratilgan 
xususiyatlar so‘z orqali ifodalanadi va bolalarning faol nutqiga kiritib 
boriladi.
Keyingi korreksion — rivojlantiruvchi ishlar jarayonida predm etlar 
olami bilan tanishtirish bo‘yicha mashg‘ulotlarda salmoqli o ‘rinni 
kuzatuvlarni um um lashtirish m aqsadida turli xil m ashqlar, ya’ni 
o ‘rganilayotgan obyektning belgilarini aniqlash, ularni ikkinchi darajali 
belgilaridan ajratish, ularni chuqurroq tahlil qilish, uni vazifalarga ko‘ra 
foydalanish m alakalarini mustahkam laydi. Bunday m ashg‘ulotlar 
bolalarning amaliy harakatlari va kuzatishlari asosida predm etlarni 
maqsadga yo‘naltirilgan holda izchil tahlil qilishini o ‘z ichiga oladi. 
Pedagog rahbarligida aqli zaif bolalar predmetlar, ulaming xususiyatlarini 
tasvirlash bo‘yicha hikoya tuzishda faol qatnashishga jalb qilinadi.
Uchinchi o‘quv yilida sensor va amaliy tajribalami to ‘plash predmet 
amaliy faoliyat jarayonida ro‘y beradi. A w al real predm etlar bilan 
harakatlar tashkil etiladi, bu o‘rganilayotgan xossalami aniqlash va ulami 
fa rq la s h g a y o rd am b e r a d i. Bu x o s sa la rn i a n iq la s h y o ‘lla ri 
mustahkamlanib, keyin esa bir butun tekshirish jarayoni birlashtiriladi.
Predmet bilan tanishtirishni to ‘g‘ri tashkil etish pedagogdan savol 
va topshiriqlami to ‘g‘ri tuzishni, narsani diqqat bilan ko‘rish, ba’zi 
qismlarini taqqoslash, muhim belgilarini ajratish kabilarni talab qiladi.
Shu tufayli aqli zaif bolalarni o ‘qitish jarayoniga predmet — amaliy 
faoliyat kiritilishi zarurdir. Obyekt xususiyatlarini ajratishga qaratilgan 
am aliy faoliyatni tashkil etish u bilan tajribalar vositasida amalga 
oshirilishi mumkin. Masalan, kontur ustidan yurgizish, o‘lchash, ustma- 
ust qo‘yib taqqoslash va o'yin xarakteriga esa amaliy mashqlar («Onamga 
yordam» va boshqalar) turli vaziyatlarda real predm etlarni tanlash 
(«Choyga kerakli narsalami tanlash») kabilar.
Shu kabi amaliy vaziyatlar, turli xil bilish faoliyatiga xos savollar, 
m uam m oli vaziyatlar, iltim oslarni ustalik bilan bolalar faoliyatiga 
yo‘naltirib, pedagog bola egallagan bilim va tasaw urlarini, amaliy va 
nutqiy malakalarini rivojlantirishga qaratadi.
M ashg‘ulotlar jarayonida bolalar amaliy jihatd an predm etlarni 
gumhlashni o ‘zlashtirib oladi.
Uchinchi bosqich — maxsus bolalar bog‘chasida IV 
o^quv
yiliga to ‘g‘ri 
k e lib , te v a r a k - a tr o f d a g i p r e d m e tla r h a q id a g i ta s a v v u r la r n i 
umumlashtirishga qaratiladi. Bolalar tomonidan o ‘zlashtirilgan tevarak- 
atro f haqidagi tasawurlar, ba’zi amaliy tajribalardagi predm etlar bilan

---

harakatlar asosida tushunchalam i gumhlash, olingan mashg‘ulotlarni 
umumlashtirish bo‘yicha ish olib boriladi.
Awal pedagog tushunchalar guruhi qatorini yaratish namunasini 
namoyish etadi. Keyin namunaga asoslanib, har bir tarbiyalanuvchi 
gum h tuzishni o ‘rganadi.
Predm etlar va predm et tasvirlangan rasmlami tanlash jarayonida, 
bolalar tajribasida mavjud am aliy o ‘yin vaziyatlarini bayon etish 
osonlashtiriladi.
Bolalarda predmetlami gumhlarga ajratib, asosiy diqqatini bolalarda 
uni izohlash malakasini shakllantirishga qaratiladi. Turh xil predmetlami 
guruhlash jarayonida maktabgacha yoshdagi aqli zaifbolalaiga (Bu nima? 
N im a uchun ishlatiladi? Qayerga to ‘g‘ri keladi? Nimaga?) savollarga 
javob berish taklif qilinadi, yakunlovchi qism sifatida esa, predmet yoki 
rasmni u yoki bu gumhga kiritadi, bolalarga o ‘z harakatlarini asoslashga, 
shunga o ‘xshash vazifalami bajarishda m a’lum tizimga rioya qilishiga 
o ‘rgatiladi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, aqli zaif bolalardagi mavjud 
bilim va tasaw uri o ‘ziga xos bo‘lib, bolalarda m a’lum bir birlamchi 
umumiy predm etlar haqida tushunchalar bor (nomi, qayerda ishlatilishi 
va boshqalar), lekin bu m a’lum otlar, uzuq-yuluq, noaniq, yuzaki, 
bog‘lanmagan. Predmetlaming vazifasi haqidagi m a’lumotlar amaliyotda 
predm etlardan foydalangan holda mustahkamlanmagan, bir yoqlama, 
to ‘liq emasligi bilan izohlanadi.
0 ‘zlashtirish doirasi tor, lekin maqsadga yo‘naltirilgan korreksion - 
pedagogik ta ’sir ko‘rsatUsa, bu kategoriyadagi bolalam ing potensial 
imkoniyatlami ochish, ulaming bilish faoliyatini faollashtirish mumkin.
Aqli z a if b o la lar bilan ishlashda kom pleks jih a td a n o ‘qitish 
samaraUdir. Bu kompleks maxsus gumhli mashg‘ulotlar o‘tkazish, boshqa 
tu r m ash g‘u lo td a va b o ‘sh v aq tlard a o ‘zlash tirilg an b ilim lam i 
mustahkamlash, lug‘atni boyitish, predm etlam ing vazifasi byicha 
amaliyotda foydalanishni takomillashtirish ishlarini olib borish hamda 
bu ishga bolalaming ota-onalarini jalb etishni o ‘z ichiga oladi.
Korreksion — pedagogik ish jarayonida predm et-am aliy va hissiy 
tajribalami egallashi uchun sharoit yaratish, uni nutqida so‘z bilan 
ifodalash, atrof-m uhitda m o ‘ljal olishni shakUantirish, egallangan 
ko‘nikma, malakalami turli amaliy va o ‘yin faoliyatlariga tatbiq etishga 
o ‘igatib borish muhimdir.
Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalarida korreksion rivojlan- 
timvchi vazifalami amalga oshirish uchun maqsadga yo‘naltirUgan holda

---

aqli zaif bolalami yaqin atrofdagi predmetlar bilan tanishtirishni tashkil 
qilish kerak.
Atrof-muhit bilan tanishtirish mashg‘ulotlarida bolalarda o ‘zlariga 
tanish buyumlar va hodisalar haqida tasaw urlarini shakllantirishga, 
shaxsiy turmush bilan tanishtirishlariga katta o ‘rin beriladi. Bolalarda 
buyumlaming muhim va nomuhim belgisi hamda xususiyatlarini ajratish; 
obyektlarni m a’lum belgilarga ko‘ra umumlashtirish; guruhlash va 
alohida-alohida qilib ajratish predmet va hodisalar o‘rtasida aloqa hamda 
m u n o sa b a tla rin i an iq lash k o ‘n ik m alari ta rb iy a la n a d i. M axsus 
mashg‘ulotlarda uyushgan holda atrof-muhit bilan tanishtirishning roli 
bu bosqichda yana ham ortadi. Oldingi guruhlarda bo‘lganidek, guruh 
xonasini uchastkani ko‘rish, katta yoshlilar mehnati, transport vositalarini 
kuzatish mashg‘ulotlari asosan buyum va hodisalar bilan bevosita 
tanishtirish va bolalardagi ta saw u rla rn i kengaytirish m aqsadida 
o‘tkaziladi.
0 ‘xshash buyumlami shakli, ishlatilish o ‘rni, nomiga ko‘ra farqlash 
ko‘nikmasini shakllantirish ham o ‘qitishning vazifasiga kiradi (stul, 
taburetka, kreslo).
Boladan o ‘xshash buyumlami o‘z juftlari bo‘yicha birlashtirishni, 
obyektlami berilgan belgilaiga ko‘ra guruhlashni talab qiluvchi didaktik 
o ‘yinlar o ‘tkaziladi («Top, tanla, nomini ayt»),
O lyin jarayonida tarbiyachi tarbiyalanuvchilarning buyum nimaga 
m o‘ljallanganligi haqidagi tasawurlarini aniqlaydi, ularga maqsad sari 
harakat qilishni o ‘rgatadi.
0 ‘yinchoqlar, buyumlar bilan tanishtirish mashg‘ulotlarida bolalaiga 
ranglar va ayrim rang jilolarini farqlash va nomini aytish (qizil, sariq, 
yashil, ko‘k, oq, qora) buyumlami aytilishi va namuna bo‘yicha yoki 
faqat tarbiyachining aytib turishiga ko‘ra guruhlash mashq qildiriladi.
Mashg‘ulotlarda tarbiyachi tarbiyalanuvchilaming transport haqidagi 
tasawurlarini kengaytiradi va chuqurlashtiradi. Ular yuk va yo‘lovchi 
tashuvchi transportning har xil turlarini bilishlari, yuk va yo‘lovchi 
avtomashinalarining qanday maqsadlarga mo‘ljallanishini farqlashlari 
kerak. Birinchi mashg‘ulotni bolalardagi transport vositalari haqida mavjud 
bo‘lgan tasawurlami aniqlashga bag‘ishlash maqsadga muvofiqdir.
Bu mashg‘ulot rasm, o ‘yinchoqlardan foydalanib, suhbat so‘zlashuv 
formasida o ‘tkaziladi.
Ikkinchi va uchinchi m ashg‘ulotning asosiy maqsadi bolalarga 
av to b u s, tram v ay , yuk av to m o b ilin in g eng an iq ifo d a la n g a n

---

xususiyatlarini ajratib ko‘rsatishni o ‘igatishdir. Odatda ikki, uch qismdan 
tashkil topgan bu m ashg‘ulotlarda tarbiyachi aw al o ‘yin ch oq lar, 
rasmlami ko‘rsatadi, bolalaiga transport vositalarini aytishni, ular haqida 
gapirib berishni ta k lif qiladi. Shundan so‘ng tarbiyachi tarq atm a 
materiallardan foydalanib, transport vositalarini farqlash va nom ini 
aytishni mashq qilishni tashkil etadi.
T o‘rtinchi m ashg‘ulotni bolalarda transport vositalarini ishlatish 
o ‘miga ko‘ra farqlash ko‘nikmasini rivojlantirishga bag‘ishlash kerak.
Bolalaming mashg‘ulotlarda egallagan bilim va ko‘nikmalarini mus- 
tahkamlashga doir ishlar mashg‘ulotdan tashqari vaqtlarda olib boriladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ota-onalar hamda bolalar bog‘chasi 
xodimlarining mehnatiga hurm at bilan qarash hissini tarbiyalash m uhim
vazifa hisoblanadi. Bu o ‘rinda tarbiyachi bolalar e’tiborini kattalar 
mehnatiga nisbatan hurm at va m innatdor bo‘lishga loyiqligini, uning 
natijalarga ehtiy otk orlik bilan yondoshish zarurligini singdiradi. 
Bayramlar arafasida enaga, haydovchi, oshnaz va shu kabilaiga sovg‘alar 
tayyorlash lozimligini kichkintoylarga tavsiya etish mumkin. Bunda 
eng muhimi, bola bu ishlardan m am nun bo‘lsin va bajarilgan ishdan 
qoniqish hosil qilsin.
Sayrlar vaqtida tarbiyachi transport harakatini kuzatishni tashkil 
qiladi, bolalar e ’tiborini qaysi avtomobillar yuk, qaysilari odam lam i 
olib ketayotganligiga jalb qiladi. Bolalaming bilimlarini aniqlash va 
sistemalashtirish uchun didaktik («M ehmonga kim nimada boradi?», 
«Topib ol va nomini ayt») o ‘yinlami, albom va rasmlami, o ‘yinchoqlami 
ko‘rish tashkil qilinadi.
B inoni va b o la la r b o g ‘chasi u ch astk a sin i k o ‘zd an k e c h irish
kattalaming m ehnatini, transportning harakatini kuzatish, o ‘yinchoqlar, 
predm etlar, rasm lam i ko‘rib chiqish atrof-m uhit bilan tanishtirish 
mashg‘ulotining m azm unini tashkil etadi.
Eng m uhim i, m ashg‘ulotning birinchi daqiqalaridan boshlaboq 
kichkintoyni faol ishlaiga jalb qilishdan iborat. Shu maqsadda bo‘lajak 
faoliyat uchun emotsional tayyoigarlik ko‘rishdan foydalanish tavsiya etiladi.
Bolalarda mashg‘ulotga qiziqish uyg‘otib, o ‘quv faoliyatiga kerakli 
kayfiyatni yaratib, tarbiyachi ulam ing oldiga aniq talablar q o ‘yadi. 
Masalan, «Nimani qayeiga q o ‘yish kerak?» didaktik o ‘yinining ikkinchi 
qismida kichkintoylaiga qutichadan bittadan predmet olish va ulam i 
ishlatilishiga qarab q o ‘yib chiqish tavsiya etiladi. K o‘rsatm alilikka 
asoslanib o ‘tkaziladigan bunday mashg‘ulotlar jarayonida tarbiyachining

---

ta ’sirini har bir bolaning faol faoliyati, nutqi namoyon qilishi bilan 
qo‘shib olib borish maqsadga muvofiqdir.
Maktabgacha kichik yoshdagi bolalami predmetlaming xususiyatlari 
bilan tanishtirish uchun o ‘yinlar va didaktik o ‘y inchoqlar bilan 
o ‘tkaziladigan mashg‘ulotlardan keng foydalaniladi. Kattalaming bu 
m ashg‘ulotlardagi ta ’limiy t a ’siri boshqacha xarakter kasb etadi. 
Mashg‘ulotning birinchi qismida bu vazifa tarbiyachi namoyish etgan 
matryoshkani ko‘rib chiqish jarayonida hal etiladi. Dastur materiali 
mashg‘ulotning ikkinchi qismida, ya’ni bolalaiga bittadan o ‘yinchoq 
olib, uni k o ‘rib chiqish tavsiya etilgan vaqtda o ‘zlashtiriladi va 
mustahkamlanadi. Didaktik vazifani predmetning kattaligini to ‘g ‘ri 
hisobga olishni bola o ‘yinchoqlar bilan o ‘ynash jarayonida, kichkina 
matryoshkani kattasining ichiga solganida hal etadi. Shunday qilib, 
tarbiyachi aw al bolalarga o ‘yinchoqlarni qarab chiqish imkonini beradi.
Rangli, chiroyli o ‘yinchoqlar bolada ularni ko‘proq tom osha qilish 
istagini paydo qiladi, shuning uchun mashg‘ulotda foydalaniladigan 
namoyish qilish va tarqatish uchun m o‘ljallangan material o ‘ziga jalb 
qiladigan, bejirim bo‘lishi kerak. Chunki bolalami qiziqtiradigan narsalar 
ulaiga shodlik baxsh etadi.
Bir qator pedagogik vazifalar «Qo‘g‘irchoqni uxlashga yotqizamiz» 
va shu kabi o ‘yin — mashg‘ulotlarda hal etiladi. Bu o ‘yinlaming o ‘ziga 
xosligi shundaki, dastur mazmuni bolalarga bir qator izchil o ‘yin 
harakatlari tarzida beriladi va ular o ‘yin vaziyati bilan o ‘zaro bog‘langan 
bo‘ladi. Qo‘g‘irchoq va boshqa o‘yinchoqlar bilan faol harakat qilgan 
holda, bola uy-ro‘zg‘or buyumlari, mehnat jarayonini bildiruvchi so‘zlarim 
ishlatishni mashq qiladi, u yoki bu harakat izchilligini eslab qoladi.
« 0 ‘ylab top va nom ini ayt» tipidagi m ashg‘u lotlarda bolalar 
predmetlaming vazifasi bilan tanishtiriladi. Buning uchun tarbiyachi 
turli xil o‘yinchoqlar va predmetlami tanlaydi, ko‘rsatadi va «Bu nima?», 
«Nima uchun kerak?» — deb sraydi. Agar bolalar javob berishga 
qiynalishsa, tarbiyachining o ‘zi aytadi, tushuntiradi va bolalardan 
takrorlashni so‘raydi. Shundan so‘ng topshiriq murakkablashtiriladi. 
Bolalaiga muayyan maqsadda ishlatiladigan predmetlami olib kelish 
va nomini aytish tavsiya qilinadi. Tarbiyachi har bir bola bilan muttasil 
muloqotda b o ‘lib turishi bolaning tevarak-atrofdagi predmetlarning 
nomini aytishiga ko‘maklashish; o ‘yinchoqni joyiga qo‘yib kelish yoki 
biron kishiga olib borib berishni toptirish; kichkintoyning e’tiborini 
atrof-m uhitdagi hayotiy voqealarga jalb etish va uning ana shu

---

hodisalarga bo‘lgan qiziqishini qo‘llab-quwatlash; aw al bo‘lib o ‘tgan 
voqealar haqida gaplashish zarur.
Aniq maqsadga qaratilgan ish natijasida bola atrof-m uhit haqida 
o‘zi uchun hayotiy m uhim tushunchalam i hosil qiladi. Shu bilan bir 
qatorda unda sensor va aqliy qobiliyat ham rivojlanadi. Predm etlar 
bilan tanisha borib, bola ulam ing xususiyatlari va sifatlarini amaliy yo‘l 
bilan bilib oladi. U nda umumlashtirish qobiliyati shakllanadi. Bolalar 
predm etlam i aniq bir belgisi, xususiyati, ishlatilishiga qarab guruhlash 
malakasini egallab oladilar.