|
Mavzuga doir asosiy tayanch so’zlar, termin va iboralar:
Nutq madaniyati, til va so’z, she’riy uslub, qadimiy urf-odatlar, mehnat, ijtimoiy mavzular, axloqiy-ta’limiy qarashlar, asar, didaktik, pand-nasihat, Qohira, Namangan, Bolosog’un, rostgo’ylik, halollik, mayxo’rlik, mutakabbirlik, ibrat, o’git.
Adib Yusuf Xos Hojib Qoraxoniylar davlatida turkiy tilning o’z mavqeyiga ega bo’la boshlagan bir paytda yashab ijod etgan. Uning “Qutadg’u bilig” (“Baxt va saodatga eltuvchi bilim”) asari 1069 – 1070 – yillarda yozilgan. “Qutadg’u bilig” kitobi tarbiya – o’gitlar xarakteridagi asarlardan bo’lganligi sababli ta’lim – tarbiya, odob – axloqiy fikrlar majmuasidan tashkil topgan. Adib tomonidan yozilgan fikrlarning asosiy qismi insonning oliy fazilatlarga ega bo’lishida, ayniqsa, yosh avlod ta’lim – tarbiyasi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bu doston hijriy yil hisobi bilan 462- (milodiy 1069-70) yillarda yozilgan. Muallif dostonning muqaddimasida yoshi ellikdan oshganini ta`kidlaydi. Shunga qarab Yusuf Xos Hojib XI asrning 20 – yillari arafasida tug’ilgan, deb ayta olamiz. Yusuf Xos Hojibning vatani Balasog’un(Quz o`rda) XI-XII asrlarning yirik savdo-sotiq hamda madaniy markazlaridan biri edi. Bu shahar ikki marta Qoraxoniylarning poytaxti ham bo`lgan edi."Qutadg’u bilig"ning uch qo`lyozma nusxasi ma`lum. Bu nusxalar"Vena" (yoki "Hirot"), "Qohira" va"Namangan" nusxalari deb yuritiladi. Birinchi nusxasi "Qutadg’u bilig" axloqiy-ta`limiy asardir.Uning axloq va odob masalalariga bag’ishlangan maxsus boblarigina emas, balki ijtimoiy-siyosiy masalalarga bag’ishlangan maxsus boblarida ham Yusuf Xos Hojib o`z axloqiy-ta`limiy qarashlarini ifodalaydi. Xalqning turli tabaqalariga o`git beradi, ularga pand-nasihat qiladi. Uning axloqiy-ta`limiy fikrlari jiddiy ahamiyatga ega bo`lib, madaniyat va ma`rifatni ravnaq toptirishga, olijanob insoniy xislatlarni targ’ib qilishga qaratilgan.
"Qutadg’u bilig" didaktik dostoni axloq va odobga doir qimmatli pand-nasihatlarni o`z ichiga oladi. Doston til odobi, sevgi va sadoqat, rostgo`ylik va halollik kabi masalalar haqida hikmatli so`zlar so`zlaydi, mayxo`rlik va mutakabbirlikni tanqid qiladi, kishining yurish- turishi, o`zini tutishi haqida o`git beradi. Bular dostonning butun mazmuni vamohiyatigasingdiriladi.
“Qutadg’u bilig”ning bir necha bobi bevosita axloq va odob masalalariga bag’ishlangan. Shunday boblardan biri “Til ardami” ("Til odobi") deb atalgan 7-bob bo`lib, unda shoir o`qish va bilim olishda tilning ahamiyati, qisqa vamazmunli so`zlash, tilga ortiqcha erk bermaslik va boshqalar haqida ibratli o’gitlar beradi:
Uqushg’a biligka bu tilmachi til,
Yaruttachi arni yo`riq tilni bil.
Kishig til oqirlar bulur qut kishi,
Kishig til ujuzlar yarir ar bashi.
Til asrlan turur, ko`r eshikda yatur,
Aya avlug orsiq boshingni yatur.
Bolasog’unning vayronalari Qirg’izistonning To`qmoq shahri yaqinida bo`lgan qadimgi Oqpeshin shahri o`rnida hozir ham bor. (N.Mallaev. “O`zbek adabiyoti tarixi”. -T. 1976. 111-bet.)
N.Mallaev, O`sha asar, 11-bet*.
N.Mallaev. O`sha asar, 116 – bet*.
Tilin emgamish er naku ter eshit,
Bu so`z ishka tutqil o`zunga ish et.
Mani emgatur til ezi o`g talim,
Boshim kasmasuni kasayin tilim.
So`zungni ko`dazgil boshing bormasun,
Tilingni ko`dazgil tishing sinmasun...
Esanlik tilasa saning bu o`zung,
Tilingda chiqarma yaroqsiz so`zung.
Bilib so`zlasa so`z biligka sonur,
Biligsiz so`zi o`z boshini eyur.
O`gush so`zda ortuq osig’ ko`rmadim,
Yana so`zlamishida osig’ bulmadim.
O`gush so`zlama so`z birar so`zla oz,
Tuman so`z tugunin bu bir so`zda yoz.
Sanga so`zladim man so`zum, ey o`g’ul,
Sanga bardi bu pand o`zum, ey o`g’ul...
Uquvga, bilimga tilmoch- bu til,
Kishini ro`shnolikka chiqargan ravon til deb bilgin.
Kishini til e`zozlaydi, kishi u tufayli baxtga erishadi,
Kishini til qadrsiz qiladi, er boshini yoradi.
Til qovlida(ya`ni qafasda) yotgan arslon kabidir,
Ey, qafasdagi(makkor) vahshiy boshingni yeydi.
Tili tufayli ozor topgan kishi nima deydi, eshit,
Bu so`zga amal qilgin, o`z foydangga ishlat:
Til meni juda ko`p kulfatlarga soladi,
(U) boshimni kesmasin, (men) tilimni kesayin.
So`zingga ehtiyot bo`l, boshing ketmasin,
Tilingga ehtiyot bo`l, tishing sinmasin...
Sening o`zing esonlik tilasang,
Tilingdan yaroqsiz so`zingni chiqarma.
Bilib so`zlasa, so`z donolik sanaladi,
Nodonning so`zi o`z boshini yeydi.
Ko`p so`zda ortiq foyda ko`rmadim,
Yana(ko`p) so`zlashdan naf topmadim.
So’zni ko’p so’zlama, bir oz ozroq so’zla.
Tuman ming so’z tuguni(jumbog’i)ni shu bir so’zda yech.
Men so’zimni senga so’zladim, ey o’g’il,
Bu pandni o’zim senga berdim, ey o’g’il.
Yusuf Xos Hojib shoir sifatida badiiy so’zning qimmati va ta’sir kuchini alohida ta’kidlaydi, o’z so’zini ko’p o’rinda “shoir tilidan” (donishmandlar tilidan) so’zlaydi va yaxshi so’zni har qanday oltin-kumushdan ham ortiqroq biladi. (N.Mallayev. O’sha asar, 128-bet.)*
Kumush qolsa oltun maning sanga,
Oni tutmag’il san bu, so’zga teng-a:
Kumush ishka tutsa tugar olqinur,
So`zim ishga tutsa kumush qizg’onur.
Mendan senga kumush, oltin qolsa,
U(lar)ni sen bu so’zga teng tutmagin.
Kumushni ishga solsang tugaydi, olqinadi,
So`zimni ishga tutsang, (sen uchun) kumush qozonadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
