Мактабгача таьлим муассасалари тарбияланувчиларининг ақлий тафаккурини шакиллантиришда инноватцион технологияларнинг ўрни

SPORTNING O‘QUVCHILAR RUHIYATIGA TA‘SIRI 
SALAXUTDINOVA M., TOSHMURODOV SH., SamDU 
Sportchi shaxsini mukammallashtirishda murabbiyning mas‘uliyatli vazifasi, u qo‘llashi mumkin bo‘lgan 
psixologik uslub va taktikalarni tahlil etish ham ilmiy tadqiqotlarni talab etmoqda. Sportchi shaxsiga xos xususiyatlar, 
yuksak ma‘naviyatli sportchining psixologik portretini yaratish yangi davr pedagogikasi va psixologiyasining asosiy 
vazifalaridan biridir.
Bu vazifalarni amalga oshirish uchun quyidagilarga e‘tibor qaratish mumkin: 
- barkamol sportchi shaxsi psixologiyasi, murabbiy uchun tavsiya etiladigan ta‘lim-tarbiya asoslari, ma‘naviy 
kamolot sohalari bo‘yicha ilmiy-nazariy va metodik materiallar yaratish; 
- sportchidan to‘laqonli shaxsni shakllantirish va rivojlantirishning psixologik omillarini tadqiq etish. Sportchi 
shaxsi, sport faoliyati, ruhiy sog‘lomlik tadqiqotlari bo‘yicha psixologik metodikalarni to‘plash va o‘zbek sportchilari 
bilan ishlash uchun moslashtirilgan variantlarini yaratish; 
- sportchi ma‘naviy kamoloti va shaxsiy qobiliyatlari bo‘yicha olingan natijalar asosida statistik tadqiqotlar 
o‘tkazish, psixologik maslahatlar berish; 
- sport murabbiylari uchun zaruriy tavsiyalar ishlab chiqish; 
- barkamol sportchi shaxsning psixologik xarakteristikasini yaratish; 
- sharq mutafakkirlarining jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyatning shaxs kamoloti uchun ta‘siri borasidagi 
fikrlarini o‘rganish; 
- sportchilar bilan psixodiagnostik, psixoreabilitasion va psixokorreksion metodikalarni qo‘lga kiritish va 
amaliyotga qo‘llashni tavsiya etish va h.k.
O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan vaqtdan boshlab sport sohasiga e‘tiborni maqsadli 
ravishda kuchaytirdi. Zero, sport ijtimoiy hayotda insonlar hayoti uchun kuchli rivojlantiruvchi ahamiyatga ega, 
geosiyosiy maydonda vatanimiz ravnaqi va mavqyeini yuzaga chiqaruvchi sohadir. Sport o‘zining uzoq tarixiga ega 
ekanligi va unga borgan sari xalqlarning e‘tibori ortsa-ortar, lekin pasaymayotganligi bu fikrning dalilidir. Sport – 
madaniyat, kerak bo‘lsa ma‘naviyatimizning uzilmas bir parchasidir.
Kuchli ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot jarayonida yosh avlod orasidan sport mahoratlarini kashf etish, yoshlar 
sportini rivojlantirish, sportchi yoshlarning sport sohasidagi imkoniyatlarini psixologik, psixodiagnostik, psixoanalitik 
jihatdan o‘rganish o‘z navbatida milliy va ijtimoiy taraqqiyotga keng yo‘l ochadi, yoshlarimizning sog‘lom tafakkurli, 
barkamol shaxslar bo‘lib vatanga xizmat qilishlariga omil bo‘ladi. 
Jahon soprtining global muammolari – sportchilarning tobe axloqi va uning salbiy oqibatlarini, turli g‘arazli, 
noxolis ta‘sirni mumkin qadar kamaytirish uchun ayniqsa, sportchi yoshlarning siyosiy ongini, huquqiy, axloqiy, estetik 
madaniyatini yuksaltirish talab etiladi. Navqiron avlodni milliy va umumbashariy qadriyatlarga, madaniyat 
durdonalariga bolalikdan boshlab hurmat ruhida tarbiyalash, ularda sportchilarga xos ayrim salbiy xarakter xislatlariga 
nisbatan tanqidiy munosabatni, mafkuraviy immunitetni shakllantirish alohida ahamiyat kasb etadi.
Jamiyatimizning kelajak taraqqiyoti ruhan va jismonan sog‘lom yoshlarni o‘stirishimizga bog‘liq. Buning 
uchun narkotikka tobelik va terrorizm psixologiyasini, umuman, jinoiy xulq motivasiyasini o‘rganish, yoshlarimizda 
unga moyillikni oldindan diagnostika qilish va zarur bo‘lganda korreksiyalash vazifasi malakali psixolog mutaxassislar 
zimmasidadir.
Insonlarning jamiyatga zid (asotsial) salbiy hatti-harakatlariga oid jinoyatlar O‘zbekiston Respublikasi jinoyat 
kodeksining 244, 277-moddalari asosida huquqiy jihatdan tartibga solinadi. 

---

385 
Shu nuqtai nazardan «insonning salbiy motivasiyasi» tushunchasi ijtimoiy psixologiya va yuridik 
psixologiyada muhim ahamiyatga ega bo‘lib, inson xulq-atvorining ma‘lum ma‘noda huquqiy normadan chiqishi, unda 
impulsiv (shartsiz refleks) harakatning namoyon bo‘lishi bilan izohlanadi. Bundan tashqari, inson ruhiyatida kuchli 
qo‘zg‘alishni, hissiy muvozanatsizlikning ortishini va idrok etish ko‘lamining torayishini sezish mumkin.
Sport qobiliyatlari o‘z-o‘zidan sport sohasidagi yutug‘ga aylanib qolmaydi. Sportda natijaga erishish uchun 
xohish va iroda zarur. Bu ijtimoiy ehtiyojlardan paydo bo‘luvchi ijodiy faoliyat – insonning yuksak ruhiyatiga bog‘liq. 
Ijtimoiy ta‘sirlar tug‘ma intilishlar va qobiliyatlarni ijodiy faoliyat tizimiga aylantiradi. Tafakkur 
– 
ehtiyoj 
va 
erishilgan natija orasidagi bir bosqich, xolos. Xohish kuchi va faoliyat natijasi orasidagi munosabat qanday? Bu 
munosabat Yerkes-Dodson qonuni bilan aniqlanadi. Ya‘ni, xohish qancha kuchli bo‘lsa, natijalar shuncha yuqori 
bo‘ladi. Faqat ma‘lum chegaragacha. Agar motivasiya bu chegaradan o‘tib ketsa, natija yomonlashadi. Stimullar ichida 
eng ahamiyatlisi maqsadga yo‘nalganlik. Maqsad aralash-quralash assosiasiyalarni anglangan izlanishga aylantiruvchi, 
faoliyat boshini tashkil etuvchi narsa. Bir narsaga diqqatni to‘plash, fikrlash jarayonining samarali bo‘lishi uchun, 
avvalo, shaxsda stimul bo‘lishi lozim. Shaxs esa bilim, ko‘nikma va qobiliyatlar bilan birga yuksak rivojlangan 
hissiyotlarga ham ega bo‘ladi. Busiz iqtidorni va keng qiziqishlarni amalga oshirib bo‘lmaydi. O‘spirin shaxsining sport 
faoliyatidagi shu jihatlardan o‘rganish va rivojlantirish ushbu muammoning ilmiy muhimligini belgilaydi.
XXI asr buyuk o`zgarishlar davri. Bu o`zgarishlar eng avvalo inson tafakkuriga, uning fikrlash tarzida ro`y 
bеrishi muqarrar. Tabiiyki, bu holat shaxs ma'naviyati va u orqali jamiyatning ma'naviy qiyofasiga o`z ta'sirini 
ko`rsatmay qolmaydi. 
Mazkur mavzu sport mutaxassislari uchun muhim ahamiyatga ega bo`lib, unda sport 
psixologiyasini o‘rganish orqali shaxsni tarbiyalash mеtodlari, sport faoliyatining, o`qitish va sport mashg`ulotlarining, 
sport musobaqalarining psixologik tahlillari, bilish jarayonlarining sport mashqlarini bajarishdagi roli, emotsional 
tanglik va ularni tug`diruvchi omillar haqidagi masalalar ochib berilishi kerak. 
Statistika bo‘yicha dunyoda noqonuniy giyohlarni iste‘mol qilish ko‘pincha 14 yoshgacha uchraydi. Yosh avji 
21 yoshga to‘g‘ri keladi. Albatta, shakllanmagan shaxsning giyohlarni iste‘mol qilishi ijtimoiy-psixologik 
muammolarni tug‘diradi: me‘yoriy psixik va jismoniy yetilish imkonsizligi, maktabga moslashmaganlik, kasb va 
bandlikni tanlash muammosi, sheriklik munosabatlarini yaratishdagi qiyinchilik, asotsiallik va h.k.
Bu borada mutaxassis N. Komilova ta‘kidlasicha, ―barcha giyohlarga tobe odamlar shaxsiy muammoga ega 
bo‘lishi mumkin, biroq psixologik muammosi bo‘lgan hamma odamlar ham tobe bo‘lib qolmaydi. Odam agar o‘z 
tuyg‘ularini (shu jumladan, salbiy) barobar ifodalashga qodir bo‘lsa, hayotni qanday bo‘lsa shundayigicha anglasa; o‘zi 
oldida to‘g‘riso‘z bo‘lsa; boshqalar bilan sog‘lom munosabat o‘rnatish va o‘zi haqida g‘amxo‘rlik qilishga qodir bo‘lsa; 
maqsad qo‘yishni va uni amalga oshirishni uddalasa; ijodkorlikka qodir va ish bilan band bo‘lsa; turli buyumlardan 
lazzat olishni uddalasa kimyoviy tobelikka qarshi psixologik immunitetga ega bo‘ladi‖.