“Maktabgacha pedagogika”

Nazorat uchun savollar 
1. O'yinning maktabgacha talim yoshidagi bolalar hayotida tutgan o'rni nimalarda 
yorqin namoyon bo'ladi? 
2. Maktabgacha talimda qo'llaniladigan bolalar o'yinlarini o'zining mazmuni, 
xususiyatiga ko'ra nechta guruhlarga turkumlash mumkin? 
3. Didaktik o'yinlarning qanday turlari mavjud? 
4. Maktabgacha talimda qo'llaniladigan bolalar o'yinlarini tashkil etilishiga ko'ra necha 
guruhlarga turkumlash mumkin?
Adabiyotlar 
 
1.M.X.Toxtaxodjaevaning umumiy tahriri ostida. Pedagogika darslik.T.: O‘zbekiston 
faylasuflari Milliy jamiyati, 2010. 
2.Qodirova F.R, Toshpo’latova SH.Q, Kayumova N.M., Agzamova M.N. “Maktabgacha 
pedagogika” T.: Tafakkur, T- 2019. Darslik. 
3.D.R. Babaeva. “Nutq o’stirish nazariyasi va metodikasi” T.: “Barkamol avlod fayz” 2018 y. 
Darslik.
4.”Ilk qadam” davlat o’quv dasturi, T- 2018 y. 
5.Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги – инсон манфаатларини таъминлаш тараққиёти 
ва халқ фаровонлигининг гарови. “Ўзбекистон”, 

---

56 
 13-Mavzu: Bola tarbiyasida o‘yinchoqning ahamiyati. O‘yinchoq turlari, 
o‘yinchoqlarga qo‘yiladigan talablar. 
 
Reja: 

O‘yinchoq turlari. 

O‘yinchoqqa qo‘yiladigan talablar.
Tayanch iboralar: 
o`yinchoq, bola, tarbiya, faoliyat, pedagogik talablar, gigienik 
talablar, badiiy talablar, qo`g`irchoqlar, ratchetlar, shaqildoqlar, raketalar, yumshoq 
o`yinchoqlar, milliy o`yinchoqlar, zamonaviy o`yinchoqlar, o`yinchoqlarga qo`yilgan 
talablar, o`yinchoqlarning qiymati. 

O‘yinchoq turlari. 
O'yinchoq tug'ilishning birinchi kunlaridan boshlab o'zgarmagan bolaning sun'iy 
yo'ldoshidir. Xususan, kattalarni ommaviy munosabatlarga kiritish uchun bola tayyorlash 
uchun o'quv maqsadlarida yaratadi. Yaxshi o'yinchoq bolani o'zlarini aks ettirishga chorlaydi, 
turli xil o'yin vazifalari. Va bu kognitiv jarayonlar rivojlanishiga yordam beradi. O'yin 
mustaqil bolalar faoliyati sifatida bolalikni tarbiyalash va o'rganish paytida shakllangan, bu 
inson faoliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Bu holda o'yinchoq ushbu ob'ektlarning 
murojaatlari sifatida harakat qiladi, uning maqsadi, uning maqsadlarini o'rganadi va turli 
tadbirlarni egallaydi. 
O'yinchoq bolaning shaxsiyatini rivojlantirish uchun muhimdir. Psixologlar va 
o'qituvchilarning ko'plab tadqiqotlarida o'yinchoqlar doimo ruhiyatning samarali rivojlanishi 
va ijtimoiy ta'lim uchun xalq pedagogikasida keng qo'llanilgan va bolalarni kattalar hayotiga 
jalb qilgan. 
Bolamizning hayotidagi o'yinchoqlarni engillashtirib bo'lmaydi, chunki bu sizning 
farzandingizning asosiy faoliyatidir. Ikki yil davomida u allaqachon sub'ektlarni boshqarish 
qobiliyatiga ega, ulardan qanday foydalanishni biladi. Bola alohida uchastkalarni yo'qotadi: 
mushukni boqish, qo'g'irchoqlarni kiyish, mashinada kublarni tashish. Yil davomida sizning 
chaqalog'ingiz o'yini yanada murakkabroq va yangi tarkib bilan to'ldirilgan: Sizning 
ko'zlaringizda bola - onalar, dast, bemor, doktor, doktor va boshqalar. O'yin, mustaqil 
bolalar faoliyati, bolaning ta'lim va o'qitishda shakllantirilgan, bu inson faoliyatini 
rivojlantirishga yordam beradi. Bu holda o'yinchoq ushbu ob'ektlarning o'ziga xos standart 
sifatida harakat qiladi, uning maqsadini o'rganadi va bola bilan uchrashishi kerak bo'lgan 
turli harakatlarni ustaga ega qiladi. O'yin bolalarning hayotini tashkil etish shakli sifatida 
bolaning psixologiyasi va uning shaxsiyati muhim ahamiyatga ega. 
O'yin va o'yinchoq bir-biridan ajralmasdir. O'yinchoq hayotga o'yinni keltirib chiqarishi 
mumkin va o'yin ba'zan o'zimni talab qiladi yangi o'yinchoq. Va bu nafaqat do'konda sotib 
olingan, balki o'qituvchilar, ota-onalar yoki bolalar tomonidan ishlab chiqaruvchilar, ota-
onalar yoki bolalar tomonidan qilingan o'yinchoqlar ham bo'lishi mumkin emas. 
O'yinchoqlar eng xilma-xil bo'lishi mumkin, ammo ularning barchasi ba'zi pedagogik va 

---

57 
badiiy talablarga javob berishlari kerak. Har bir asrda bola o'z mavzulari va manzillari 
uchun turli xil o'yinchoqlarga muhtoj: syujet (qo'g'irchoqlar, hayvonlarning ko'rinishi, 
mebel, idishlar); Texnik (transport, dizaynerlar, texnik birliklar); O'yinchoqlar - "Mehnat 
vositalar" (Sycvoochki, qichishish, bolg'a, vint, cho'tka, cho'tka, o'yinchoqlar kattalarning 
eng oddiy jihozlariga taqlid qilish); O'yinchoqlar - dam olish; Teatr, musiqiy, sport 
o'yinchoqlari barcha yoshdagi bolalar uchun. Katta o'yinchoqlar, masalan, skuterlar, bolalar 
avtomobillari, dizaynerlar, qurilish uchun eng katta o'zgarishlar, dizaynerlar 
gipografiyalarga qarshi kurashishga va kosmosga yo'nalishni o'rgatadi. Stolda o'tirish, bola 
kichik o'yinchoqlar bilan o'ynash uchun qulayroq, har tomondan ko'rinadi. Boladagi o'yinlar 
uchun siz bolaning o'sadigan holatida va turish bilan eskirgan katta o'yinchoqlar kerak. 
Hovlidagi harakatlanuvchi o'yinlar katta o'yinchoqlarni talab qiladi, kichiklar mos kelmaydi. 

O‘yinchoqqa qo‘yiladigan talablar.
O'yinchoqlarni tanlash estetikning vazifalari bilan chambarchas bog'liq, 
shuningdek axloqiy tarbiya O'yin jamoasi istagi bilan, u barcha bolalar bilan birga barcha 
o'yinchoqlarni yaxshi ko'radigan bola. O'yinchoqlarni tanlash, bola jamoasi o'yinlariga 
bo'lgan istaklari bilan chambarchas bog'liq, unda u barcha o'yinchoqlarni boshqa bolalar bilan 
birgalikda ishlatadi. 
O'yinchoqlarni tanlab olishda, rivojlanishning yoshi shakllanishi kerak o'yin faoliyati. Hamma 
bolalar jonli hayvonlar va qushlarni ko'rish imkoniyatiga ega emaslar. Ular bilan 
yordamchilar, o'yinchoqlar, televizorlar bilan tanishish. O'yinchoqlar selektsiyasida atrofdagi 
to'g'ri g'oyalarni shakllantirishga hissa qo'shgani juda muhimdir. O'yinchoqlar kattalar o'yinni 
o'yinga olib borishi maqsadga muvofiqdir. U bolani qo'shma o'yin oldidagi o'yin bilan 
qiziqtiradi, savol beradi, uni yangi o'yinchoq bilan "muloqot qilishga undaydi". "Qo'g'irchoq 
uyg'onadimi? Uning kompoti bilan paltosi. " Bola uchun o'yinchoq ma'noga ega. To'rt besh 
yilning bolalari o'yinlarni tez-tez o'yinchoqlar yordamida o'tkazishadi, ammo ularning 
o'yinlari harakatlari belgilanishi va imo-ishora va so'zlarni belgilash mumkin. Bu yoshda 
amaliy pedagogikadagi atributlar deb nomlangan ushbu buyumlar muhimdir: barcha turdagi 
qopqoq. Boncuklar, apronlar, vannalar. Ushbu davrda o'yinchoqlar ma'lum bir kasbning 
o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi. Kapitan uchun kema unchalik muhim emas, chunki 
tuzlangan naycha, durbinlar, qopqoq. Shifokor xo'barmi, tayoq termometrini qabul qilish 
uchun stolga muhtoj, shprits, shifokor va hamshiralarni parvarish qilishni sabr bilan 
buzadigan bemorlarga kerak. Ushbu bemorlar katta qo'g'irchoqlar bo'lishi mumkin. "Bolalar" 
bilan og'rigan bemorlar o'zlarining "onalari" va "dadalar" bo'lishi kerak. 
Biroq, eng ko'p sahna o'yinlarini joylashtirishga o'xshagan ko'plab o'yinchoqlar, o'yin 
o'rtoqlarini almashtirmaydi. Biroq pashshtirishga majbur bo'lgan, ba'zida asab tizimini haddan 
tashqari oshirishga olib kelishi mumkin. BIRINChI O'YIN, Bola ularning rollarining 
ko'pligidan hayajonlangan. Tabiiyki, o'yindan keyin u e'tiborsiz qoldiradi, asabiylashish, 
"qichqiradi". Ammo tengdoshlar jamoasidagi bir xil o'yin bolani bunday reaktsiyani keltirib 
chiqarmaydi. Ko'plab bolalar nafaqat o'yinda o'yinchoqlarni, balki boshqa narsalarga 
moslashadi. Divanda bug'lash, stullar - poezdlar, burmalar - kulgili tipratiklar bo'lishi 
mumkin. Mahsulotlar o'yinida bunday foydalanish bolaning aqliy razvedkasining yuqori 
darajasini, xayolotini rivojlantirishni anglatadi. Afsuski, hamma kattalar buni tushunmaydilar. 

---

58 
O'yin o'yinchoqlarini, shu jumladan tabiiy, taniqli materiallardan boyitishni boyitish kerak. 
O'yin bolani rivojlantiradi va mamnun qiladi, uni xursand qiladi. O'yinda bola birinchi 
kashfiyotlarni amalga oshiradi, dastlab ilhom daqiqalarni boshdan kechirmoqda. O'yin uning 
tasavvurini, xayolotini rivojlantiradi, shuning uchun tuproq tashabbus-huquq shaxsiyatini 
shakllantirish uchun yaratiladi. Bola uchun o'yin bema'ni xatti-harakatlar, maqsadsiz xatti-
harakatga olib boradigan bema'ni harakatdir. Yaxshi, quvnoq o'yin uchun bola yaxshi 
o'yinchoq kerak. Siz bolangiz uchun uni hurmat qilish kerak. Misr, Gretsiya va Rimning 
qadimgi xizmatkorlari, keyingi avlodlarning keyingi avlodlarini moddiy va ma'naviy 
madaniyatning keyingi avlodlarini tark etishdi. Biz juda ko'p qiziqarli narsalarni kutib olamiz, 
o'yinchoqni o'rganamiz - qadimgi dunyoning ajralmas qismi, davrning o'ziga xos masalini 
o'tab. Bugungi kunda qadimgi birinchi o'yinchoq bolasi qo'pol edi. Qadimgi Yunonistonda va 
Rimdagi shtatlar yangi tug'ilgan chaqaloqqa berilgan. Ushbu shovqin-suron, onasi va 
olmaistlari bilan urish jirkanch qo'shiqlarni kuylashdi. Ushbu buyumlar boshqacha maqsadga 
ega edi. Xuddi asrlardan boshlab, e'tiqod ularning shovqinlarining tarqalishi yovuz ruhlarni 
yuvib, uni himoya qiladi. Qadimgi Rim shahrining Pompey shahrining qazish paytida 
topilgan ko'plab shirkizlar. Bular har xil turlar edi: ratchiklar, ushlangan, Sistra. Pompusda 
topilgan Ratchet, hosmenlari bilan jihozlangan dastagida kichik diskdan iborat. Saught bir 
uchida ulangan yog'och yoki metall plitalardan qilingan. Sistra qurilmalari ham oddiy. Ikkala 
ko'ndalaning har birida uch metall plitalar, bu novdalarni harakatga keltirganda tovushni 
ko'paytiradi. Qadimgi Misrning eng qadimgi, taniqli o'yinchilari III mingga bizning 
davrimizga bog'liq. Bular yog'och sigirlar. Qadimgi Misrda biz birinchi marta oddiy harakat 
mexanizmi bilan o'yinchoqlarni duch kelamiz. Bu "timsoh" va "yo'lbars". Qadimgi ustalar 
ularni odat va fe'l-atvor haqida katta ma'lumot bilan tasvirlashgan. Bolaning qo'lida 
boshqariladigan oddiy sim mexanizmi bo'lgan bu miniatyuradagi yog'och o'yinchoqlar og'zini 
ochdi. Qiziqarli o'yinchoq, bir oy xamir. Agar bu ko'rsatkich ipning uzatilgan bo'lsa, u 
egiluvchan skidk bilan yuqoriga va pastga siljishni boshlaydi. "Sinovni sinovdan o'tkazish" - 
bu barcha xalq o'yinchoqlarining prototipi. Ushbu eng qadimiy dizayn printsipi bir necha bor 
rus ustalaridan xalq o'yinchisidan foydalangan. Booddiy o'yinchoq "temirchi" ni eslang. Va 
bu erda va u erda asosiy narsa harakat orqali uzatiladi, qolgan barcha narsalar shartli va 
podsho. TOI-ga nisbatan nisbatan otaning surati paydo bo'ldi. Misrda G'aybni qo'lga kiritgan 
hayvonlar va otlar mavjud bo'lganlar mavjudligi. I ming mil. V Cda qilingan taniqli 
otshronlar. Miloddan avvalgi. Ot ishlab chiqarish qadimgi Yunonistonning eng sevimli 
o'yinchoqlaridan biri edi. Aksariyat miniatyuralar otlar va chavandozlar loydan qilingan. 
Otning tasviri umumlashtirilgan, ammo bir qator haqiqiy elementlar mavjud edi. G. Gretsiya - 
Trojan urushining eng katta voqea - nafaqat adabiyotda xaritani topdi. Taniqli "troyan ot" ga 
taniqli otliq otliq otliqning eskizida nusxa ko'chirilgan, bu juda g'alati bir qarashli trafikni olib 
ketishgan. 
Albatta, ko'p yog'och o'yinchoqlar bizga etib bormadi, faqat loy, suyaklar va metall saqlanib 
qoladi. Ermitajda saqlanadigan miniatyurada biz bolalarning uzun tutqichli va mayda 
to'rtburchak tanasi bilan bolalarning uzun tugunlari va mayda to'rtburchak tanasi tasvirini 
topamiz. Qadimgi antik davrda qo'g'irchoq kabi o'yinchoq bor edi. Eng qadimgi Misr 
qo'g'irchog'i tarixi taxminan 4 ming yillik. Dastlabki o'yinchoqlarga ta`rif berganda, pedagog 
olim Arkin quyidagilarni ta`kidlaydi:
a)
ovozli o'yinchoqlar - ratchetlar, vabellar, tartinlar va hk; 

---

59 
b) motor o'yinchoqlari - yuqori, to'p, ilonlar, ibtidoiy versiyalari; 
c) qurol-yarog, o'qlar, bumerang. 
d) shakllangan o'yinchoqlar - hayvonlar tasvirlari, qo'g'irchoqlar. 
e) turli xil, ba'zan murakkab raqamlar. 
E.A. Arkinning fikricha, bu juda aniq, yoy va o'qlar, jamiyatda haqiqiy ov vositasi 
sifatida paydo bo'lgandan keyingina o'yinlar bo'lishi mumkin. Ov otish qurollari sifatida 
kamon, o`q-yoy qurollari uzoq vaqtdan beri foydalanilmaydi, ammo ular bolalar o'yinchoqlari 
dunyosida qolishdi. Biroq, kamon bilan zamonaviy bola mashqlari uning hayotida, ular 
ibtidoiy ovchilar jamiyatining hayotida band bo'lgan joyni egallab olmaydi. Shunday qilib, 
dastlabki o'yinchoq deb ataladigan predmet, faqat tashqi ko'rinishi bilan o'zgarishsiz qoldi. 
Aslida, u boshqa barcha o'yinchoqlar singari, tarixiy o'zgarishlar natijasida paydo bo'ladi va 
uning tarixi bolaning jamiyatdagi o`rnining tarixi bilan bog'liq. 
Hamma bolaligida o`yinchoq bilan ovungan. Unda tinchlantiruvchi sehr bor, bolakay 
kecha-kunduz uni qo`ldan qo`ygisi kelmaydi. Ba’zi qizaloqlarni kuzatgansiz, qo`g`irchog`ini 
quchoqlab uyquga ketadi. O`yinchoqlar bilan xuddi yaqin do`stidek gaplashadigan 
farzandlarimizga havas qilamiz. Bugungi kunda bozorga tushsangiz, ming xil o`yinchoq. 
Bola hayotini o`yinchoqsiz tasavvur etib bo`lmaydi. U qay ko`rinishda bo`lmasin, 
bolaning hissiy qobiliyatini rivojlantiradi, nutqiy faolligini yaxshilaydi, lug`at boyligini 
oshiradi, tahlil qilish, umumlashtirish, taqqoslash, diqqatni jamlashga o`rgatadi.
Ota-onalar bog`chaning o`yinchoq javoni batartib turadi, u komissiya kelganda 
chiroyli ko`rinishi uchun kerak, deya noto`g`ri o`ylashadi. Tashkilotdagi har bir detal bola 
ongi va tasavvurini kun va oy sayin rivojlantirishga xizmat qiladi. Mashg`ulotlarimiz esa 
o`yinchoqsiz aslo tatimaydi. Tarbiyachi hattoki o`yinchoq nomini aytsa ham bolaning so`z 
boyligi oshadi, jism haqidagi tasavvuri kengayadi. Matematika mashg`ulotida tarbiyachi 
«Birga birni qo`shamiz», deb aytsa, bola bunga befarq qaraydi. Lekin bu misolni qo`liga 
ikkita meva ushlagan holda bajarib bersa, bu kichkintoy diqqat-e’tiborini ko`proq tortadi. 
Har bir bola zehni, zukkoligi, o`ziga xos nutqi bilan ajralib turadi. Jismonan, ruhan 
rivojlanayotgan bolaga o`yinchoqlar turli darajada ta’sir ko`rsatadi. Psixologlarning fikricha, 
bola hamma o`yinchoqlarni ham o`ynab ketavermaydi. Har bir kichkintoy o`z qiziqishiga 
qarab o`yinchoq tanlaydi. Og`ir, vazmin bolalar mayda detalli, sho`x, to`polonchi bolalar esa 
yengil o`ynaladigan o`yinchoqlarga moyildir. Tarbiyachi bolaning har tomonlama 
rivojlanishini hisobga olib, barcha o`yinchoqlarni o`ynashi uchun muhit yaratishi kerak. 
O`yinchoq xavfsiz bo`lishi zarur. Guruhlarda tarbiyachi va enaga xloramin eritmasi bilan 
o`yinchoqlarni yuvib tozalaydi.
Bolalarning har biri o`ziga xos fe’l-atvorga ega: o`yinqaroq, tortinchoq, urushqoq, 
betgachopar. Ammo har birini bog`cha muhitida to`g`ri tarbiyalashimiz kerak. Qurish-yasash 
mashg`ulotlarida mozaika, lego o`yinchoqlaridan unumli foydalanamiz. O`yinqaroq bolaning 
bunga toqati yetmaydi. Lekin qo`l motorikasi rivojlanishi uchun ularni ham bu o`yinga jalb 
etamiz. Nonushtaga qadar, kunduzgi sayrdan so`ng va uyga ketishdan oldin erkin o`yin vaqti 
hisoblangani uchun bolalarning o`yinchoqdan bemalol foydalanishiga ruxsat beramiz. Har 
biri o`z funksional xususiyatiga ega. Nutq o`stiruvchi, didaktik, qurish-yasash, mozaika, aqliy 
rivojlantirishga mo`ljallangan o`yinchoqlarsiz mashg`ulot o`tkaza olmaymiz. Har bir guruhda 
o`yinchoqlarni asrab-avaylash, ularni sindirmaslik, bukmaslik, ustiga o`tirmaslik kerakligini 
bolaga uqtiramiz. O`yinchoq — bog`chaning umumiy mulki, undan barcha bolajonlar 

---

60 
foydalanishi mumkinligini bola tushunib yetsa, u kelajakda o`z buyumini qadrlashga 
o`rganadi. Vaqti-vaqti bilan o`yinchoqlarning yaroqlilik darajasini tekshiruvdan o`tkazib, 
foydalanib bo`lmaydiganini yo`qotamiz va ota-onalar homiyligi asosida har bir guruhga yangi 
o`yinchoq keltiramiz. Milliy ko`rinishdagi qo`g`irchoqlarni bolalar bilan birgalikda yasaymiz. 
O`yinchoq faqat ishlab chiqarish korxonasida yaratilmaydi. “Qo`lbola” ovunchoq nafaqat 
bolaga, balki kattalarga ham zavq bag`ishlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan 
o`yinchoq yasashga tarbiyachilar mas’ul bo`lib, ular sa’y-harakati bilan bola tasavvuri 
kengaytiriladi. Kesib, tayyor holatga keltirilgan o`yinchoq qismlarini tikish yoki yopishtirish 
bola gardanida, xolos. Ana shu kichkina ish ham bolaga olam-olam zavq bag`ishlaydi. Aynan 
shunga o`xshash jarayon maktabdan tashqari ta’lim tashkilotlarida ham olib boriladiki, 
buning natijasida o`smir ijodkorlikka o`rganadi. O`z yaqinlariga o`zi yasagan buyumni sovg`a 
qilishning gashti boshqacha. 
Bola o`z mehrini qo`shib tabiiy materiallardan yasagan antiqa o`yinchoqlar foydali va 
xavfsizdir. «Maktabgacha ta’lim tashkilotlari moddiy-texnik bazasini tubdan yangilash» 
deyilganda bola ongi, tasavvurini rivojlantirishga qodir o`yinchoqlar ham nazarda tutiladi. 
Maktabgacha ta’lim, Sog`liqni saqlash, Moliya vazirliklari, Standartlashtirish, metrologiya va 
sertifikatlashtirish agentligining qo`shma qaroriga ko`ra, maktabgacha ta’lim tashkilotlarini 
didaktik o`yin vositalari, o`yinchoqlar, mebel, texnik jihozlar bilan ta’minlash me’yorlari 
tasdiqlandi. Bunga ko`ra, ilk yosh (2-3 yosh), kichik (3-4 yosh), o`rta (4-5 yosh), katta (5-6 
yosh), tayyorlov guruhlari (6-7 yosh) uchun o`yin va o`yinchoqlar umumiy soni, xili 
ko`rsatilgan. Yaqin kunlardan boshlab barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ana shu 
me’yorga to`liq o`tilishi va rioya qilinishi farzandlarimizning o`yinchoqlar olamida emin-
erkin, mustaqil fikrli, sog`lom rivojlanishiga zamin yaratadi.