Maktab-oliy ta’lim tizimida fizikani o’qitishda innovatsion usullardan foydalanish kirisiw

III. Bap. Fizika pánin oqıtıwda jańa innovaciyalıq texnologiyalardan paydalanıw
3.1. Fizika pánine innovaciyalıq texnologiyalardı engiziw
Ekspermental oqıtıwdıń máseleleri orta hám joqarı oqıw orınlarında ulıwmaları hám ózine tán ayriqsha bólekleri bar. Eksperimental oqıtıw oqıw eksperimenti jardeminde ámelge asıriladı. Oqıw eksperimetrinıń hár bir túrleriniń:
1. Kórsetiw eksperimenti,
2. Frontal hám ápiwayı laboratoriyaları,
3. Praktikum (ámeliyat),
4. Oqıwshılardıń ǵárezsiz baqlaw hám tájiriybesi ózlerine tán máseleleri boladı.
Oqıw eksperimenti túrleri bólek shınıǵıw, shınıǵıwdıń qandayda bir bólegi, sabaqtıń qandayda bir bolimi ushın kórgezbelilik (túri yamasa) usılı, bilim deregı yamasa oqıtıw usılı retinde qollanılǵanda da ózine tán máseleler kelip shıǵadı. Oqıw eksperimentın payda etiw usılları hám texnikası boyınsha da málim máseleler kelip shıǵadı. Orta hám joqarı oqıw orınlarında fizika kursı mazmunı parıqlanǵanlıǵı sebepli (orta mektepte elementar fizika, joqarı oqıw ornında Ulıwma fizika, teoriyalıq fizika,fizika tariyxi,fizika oqıtıw stilistikası) olarda oqıw eksperimentin ámelge asırıwda payda etiw usılı, shınıǵıwdı ótkeriw, juwmaqlaw hám oqıw eksperimenti ásbap, qural hám qurallarında parıq qıladılar. Bul faktor da ózine tán mashqalanı keltirip shıǵaradı. Qandayda bir zattı júzege shıǵarıw, ámelge asırıw jolları, háreket tárizi, hár qıylılıǵı, tártibi, jolı usıl bolıp tabıladı. Tábiyaat hádiyselerin biliw, izertlew usılı (jolları ), oqıwshılardı oqıtıw hám aytıp ańlatıw eksperiment arqalı uyımlastırılǵanda eksperimental usıl dep ataladı. Fizika bilimlendiriwınıń ámeliy máseleleri, tiykarınan, oqıw eksperimentinde ámelge asıriladı. Oqıw eksperimentınıń barlıq kórinislerdegi tiykarǵı usıl eksperimental usıl bolıp tabıladı. Fizika kursı mazmunı tiykarınan bes bólim mexanika, molekulyar fizika, elektr hám magnetizm, optika, atom hám yadro fizikasi bólimlerinen ibarat. Hár bir bólimde uyreniletuǵın nizamlıq, qaǵıyda, hádiyse, processler ayrıqsha bolıp esaplanadı. Mexanikalıq hádiyseler baqlaw hám ólshewde ayqınlaw bolsa, molekulyar fizikadaǵi hádiyseler atom hám molekula tarawındaǵı processlerge baylanıslı ekeninen olardı tikkeley ayqın baqlaw quramalılasadı, bul jaǵday atom hám yadro fizikası bóliminde jáne de awırlasadı. Bul jaǵdaylarda hádiyseler hám processlerdı qosımsha qurallardan, modellestiriw, ideallastırıw hám quramalı fizika-texnikalıq apparatlardan paydalanıp uyreniledi. Tájiriybeni tayarlaw, ámelge asırıw, juwmaqlawda absrakt pikirlew, kompyuter texnologiyaları hám quramalı apparatlarda qayta islew qosıp alıp barıladı.
1. Mexanika.
Mexanikada hárekettiń belgılı waqıttaǵı jaǵdayın ańlatiwshı fazasın ayqın kórsetiwde, energiya hám quwatın, atqarǵan jumısın kórsetiwde belgılı mashqalalar bar.
2. Molekulyar tlzika.
Atom hám molekulalar dárejesindegi hádiyseler, ıssılıq hádiyseler, qaynaw, eriw, puwlanıw, sublimaciya hám adsorbaciya hádiyselerindegı bóleksheler háreketi, olardıń tezligi, energiyası, baǵdarın kórsetiwde de mashqalalar bar.
3. Elektr va magnetizm.
Elektr hádiyseleride zaryadlı bólekshenı, onıń maydanın baqlaw, zaryadlı bólekshe háreketi, onı kórinetuǵın qılıw, dúzilisi hám onıń qásiyetlerin kórsetiw mashqalaları bar.

4. Optika.

Jaqtılıq hádiyseleri atom dárejesindegi háreket bolǵanı sebepli, onı vizual baqlaw múmkin emes. Sol sebepli jaqtılıq nurlanıw processi, jaqtılıq tarqalıw processi, jaqtılıq tásiri processi quramalı process ekeninen ondaǵı mashqalalar da jeterlı.
5. Atom hám yadro fizikası.
Atom quramındaǵı elektron háreketi, elektron dúzilisi, yadro dúzilisi, elementar bóleksheler hám onıń strukturalıq bólimleri, xarakterleytuǵın nızam hám shamalardı úyreniwde da ayriqsha mashqalalar bar. Bul bólimlerge tiyisli oqıw eksperimentin ámelge asırıwda eksperimental oqıtıw usılı hám texnikasında da ayriqsha mashqalalar bar.
Oqıw mákemelerinde oqıtıwdıń eń nátiyjeli usıllarınan bin oqıtıwdıń texnikalıq qurallarınan keń paydalanıp oqıtıw bolıp tabıladı. Fotografiya, oqıtıwdıń statikalıq ekran quralları diaproektor, epiproektor hám universal proekcion apparatlar, oqıw kinosı, televidenie, programmalı esittiriw, úyretiwshi programmalı mashinalardan ónimli paydalanıw oqıtıwshınıń oqıwshıǵa tásirin kúsheytedı hám oqıtıw processi nátiyjeli boladı. Oqıw-tárbiya processinde joqarıdaǵılardan keń paydalanıw tómendegilami keltirip shıǵaradı:
a) Oqıtıwdıń kórgezbeliligin asıradı, materialdı ańsat ózlestiriw faktorı boladı;
b) Úyrenilip atırǵan hádiyse, process yamasa qálegen mazmun haqqında anıqlaw hám tolıqlaw maǵlıwmat beriwge múmkinshilik beredi, bul bilim sapasın hám turaqlılıǵın asıradı;
v) Bilim beriwdiń jańa hám jetilisken formaların tabıw hám belgılı bolǵanların jetilistiriw hám rawajlandırıwda oqıtıwshı múmkinshiligin keńeytiredi.
O’quv-tarbiya ishlarida vazifasi, didaktik ahamiyati, mashg’ulotlaming maqsadi va xiliga bog’liq holda turli ko’rgazmali vositalar qo’llaniladi. O’quv muassasalarida o’qitiladigan fanlarning muvaffaqiyatli o’qitilishi o’qituvchining materialni ko’rgazmali va obrazli, ta’sirli bayon qilishiga, o’qitishning tasviriy va ovozli texnikaviy vositalaridan foydalanib, jonli obrazlar yarata olishiga bog’liq bo’ladi. O’qituvchi haqiqiy manzarani aniq tasvirlab beruvchi ko’rgazmali vositalardan foydalanishni obrazli nutqi bilan uygunlashtirib olib borsa, o’quv-tarbiya faoliyatida yuqori samaraga erishadi. O’qitish va tarbiya vositalari ekran vositalari, ovozli vositalar va ovozli ekran vositalariga ajratilishi mumkin. Ovozsiz kinofilmlar, diafilmlar, diapozitivlar, slaydlar, ovozsiz videofilmlar, ovozsiz disketdagi tasvirlar ekran vositalaridir. Ovozni magnit plyonkaga, kinolentaga yozish, gramplastinkalar, disketlarga yozish va qayta eshittirish ovozli vositalarga kiradi. Ovozli kinofilmlar, videofilmlar, disketlar, diapozitiv va diafilmlar, o’quv teleshittirishlari ovozli ekran vositalariga kiradi. Bu vositalar audiovizual o'qituv va tarbiya vositalar (AVO’TV) ovozli ko’rish vositalari deyiladi. Ularni namoyish etishda o’ziga xos texnik vositalar (apparatlar)dan foydalaniladi. Fotorasm, diapozitiv, slayd, diafilmlar tayyorlashda fotoapparatlardan, ularni namoyish etishda esa diaproektor, epiproektor, universal proektsion apparatlardan, kodoskop (grafoproektor)lardan foydalaniladi. Ovozli vositalami namoyish etishda esa patefon, proigrivatel (gramplastinka), magnitofon (magnit lentalar), kompyuter (disketdagi ovoz)dan foydalaniladi. Ovozli tasvirli lentalar (kinolentalar, videolentalar, disketlar) ni esa kinoapparatlar, videomagnitofonlar va kompyuterlardan foydalanib namoyish etiladi. Audiovizual qo’llanmalaming didaktik funktsiyalari turlicha bo’lib, ular quyidagilardan iborat:
1. materialni qabul qilish va o’zlashtirish uchun hamda ko’rish-eshitish printsipidagi bilimlar va tasawurlar manbai;
2. mustaqil ishlami tashkil qilish uchun qo’llanmalar, mashqlar;
3. bilimlami namoyish qilish, tashkil qilish, qaytarish, umumlashtirish va sistemalashtirish vositalari bo’lib xizmat qiladi;
Audiovizual o’quv-tarbiya vositalari (O’TV) quyidagilarga imkon beradi:
1. ravon, ta’sirli namoyish qilish hisobiga absrakt materialni bayon qilishda o’quvchilaming fazoviy tasavvurlarini aniqlashtirishga;
2. predmetning xossalari, turi, strukturasi, tuzilishi va asosiy qismlari haqida aniq tasavvur hosil qilishga;
3. murakkab bo’lgan o’quv materialining asosiy masalalariga kino materiallarini fragment qilib ko’rsatish bilan o’quvchilar diqqatini jalb qilishga;
4. kam uchraydigan va xavfli hodisalami, asosiy tajribalar va noyob asboblami ishonchli idrok qilishni ta’minlashga;
5. u yoki bu fizik hodisaning jarayon mexanizmini molekula, atom, yadro yoki elektron darajasida o’rganishiga;
6. mashina va mexanizmlaming, asboblar va qurilmalaming detal va qismlarining tuzilishi hamda ishlash printsipini tushuntirishga;
7. transport, qurilish, aloqa, sanoat va qishloq xo’jaiik ishlab chiqarishda asosiy fizik hodisalaming ko’rinishlari bilan tanishishiga;
8. maktab fizika kursining bo’limlari bilan bevosita aloqasi bo’lgan fan- texnika programmasining yo’nalishlari bilan, xususan, mexanizatsiyalash, issiqlik texnikasi va energetikasi, materiallami ishlab chiqish va qayta ishlash texnologiyasi, elektrlashtirish va radiolashtirish, atom energetikasi va optik asboblar bilan tanishishga;
9. fan-texnika taraqqiyoti manzarasini ochib berishga;
10. fan-texnika kashfiyotlarining ochilishiga to’g’ri kelgan davrdagi tarixiy sharoitni tasavvur qilishga.
Bundan tashqari AVO’TV emotsional ta’sir qilish orqali o’rganilayotgan masalaga tinglovchilarning qiziqishini uyg’otadi, diqqatini, ijodiy fikrlashini, kuzatuvchanligini, xotirasi va mantiqiy fikrlashini o’stiradi. O’quv muassasalarda AVO’TV va o’qitishning texnik vositalari (apparaturalari) talab darajasida ta’min etilgan bo’lsa, o’qituvchi ulardan to’g’ri va unumli foydalansa, o’qitish samarali bo’ladi. Keyingi yillarda ushbu ta’minotda kamchiliklar paydo bo’ldi va u ma’lum muammolami keltirib chiqardi:
a) O’zbekistondagi bu sohadagi isMab chiqarish jahon talabi darajasiga etmadi va u O’zbekiston o’quv muassasalarini ta’minlay olmaydi;
b) horijdan katta mablag hisobiga olanayotgan (Koreya, Xitoy, . ) zamonaviy qurollar va vositalaming oz qismigina ishlatilmoqda;
v) o’quv muassasalari Yangicha jixozlanmagan holda sobiq ittifoq davridagi jixozlardan foydalanish keskin susaydi;
g) sanab o’tilgan omillar o’quvchi va talabalarda bilim olishga intilishni susayishiga, o’qitish samaradorligi pasayishiga olib keldi.
Kompyuter bankida ko’p miqdorda va katta hajmda turli ma’lumotlarni jamg’arish mumkin. Fizika o’qitish metodikasiga oid nazariy materiallami, masalalar va ulaming echimlarini, laboratoriya va amaliyot ishlari qurilmalarini o’rganish bo’yicha, ularda lajriba o’tkazish usullari va yo’l-yo’riqlari haqidagi elektron qo’llanmalar, namoyish tajribalarini amalga oshirish jarayoni bo’yicha, uy tajriba va kuzatishlari, mustaqil tajribalar bo’yicha turli ma’lumotlami kompyuter bankiga kiritish va disketlarga yozib olish murnkin. Ular ovozli, ovoz va tasvirli, tasvirli oqqora va rangli tasvirda yozilgan bo’lishi mumkin. Mazkur ta’lim-tarbiya va texnik vositalardan fizika o’qitishda barcha mashg’ulotlarda bilim berishda, olingan bilimni mustahkamlashda, olingan bilimni hisobga olish va nazorat etishda foydalanish mumkin. Bayon etiigan
fikrlarning amalga oshirilishi fizika o’qitish samaradorligini keskin oshiradi.
Fizika o’qitishda kompyuter imkoniyatlaridan to’la foydalanishda o’quv muassasalarini kompyuter qurilmalari bilan talab darajasida ta’min etilmaganlik va undan foylanuvchilaming «kompyuter savodxonligi»ning pastligi muammolari mavjud bo’lib, ushbu muammolar yaqin yillarda hal etiladi.

2.