Makroiqtisodiyotga kirish Reja

Davlatning doiraviy aylanish modelidagi o`rni

Resurslar hamda tovarlar va xizmatlar oqimi jami taklifni, daromadlar va xarajatlar oqimi jami talabni ko`rsatadi. Davlat ishtiroki mavjud bo`lmagan yopiq iqtisodiyotda yalpi talab va yalpi taklifning o`zaro teng bo`lishi firmalarnining yalpi sotuvi, yoki yalpi ishlab chiqarishi hajmi uy xo`jaliklarining yalpi daromadlari, yoki yalpi daromadlariga teng bo`lishi shaklida namoyon bo`ladi.

Bu ko`rsatkichlar o`rtasidagi tenglikning buzilishi ishlab chiqarishning pasayishi, inflyatsiya va ishsizlik darajalarining ko`tarilib ketishiga sabab bo`ladi. Davlat aralashuvi mavjud bo`lgan iqtisodiyotda bu model ancha murakkab ko`rinish oladi.




3-chizma. “Resurslar-tovarlar va xizmatlar” hamda “daromadlar – xarajatlar”ning davlat aralashuvi mavjud iqtisodiyotdagi doiraviy aylanishi modeli.

Bunda:

Er, mehnat, kapital.	Iste`mol xarajatlari.
Resurslar.	Sotishdan tushgan daromad.
Tovar va xizmatlar.	Resurs xarajatlari.
Tovar va xizmatlar.	Soliqlar.
Resurslar.	Soliqlar.
Tovar va xizmatlar	Xarajatlar.
Transfertlar.	Xarajatlar.
Pul daromadlar (ish haqi, renta, foiz, foyda)	Subsidiyalar.

Bunday iqtisodiyotda resurslar - tovarlar va xizmatlar, daromadlar- xarajatlarning uzluksiz harakati ham bozor mexanizmlari orqali, ham davlat aralashuvi bilan ta`minlanadi. Bunda hukumat ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilarning harakatini bevosita boshqarmaydi, balki resurslar va tovarlar bozorlarida qatnashish orqali ularning iqtisodiy faoliyatiga qulay sharoitlar yaratadi. Davlat korxonalar va uy xo`jaliklarini soliqqa tortish bilan birga korxonalarga subsidiyalar berish, aholiga transfert to`lash orqali ularning ishlab chiqarish imkoniyatlari va xaridga qodir talablariga ta`sir etadi. Ayni paytda davlat resurslar bozoridan hamda tovarlar va xizmatlar bozorida sotib oluvchi sifatida ishtirok etadi. Davlat o`z ishtiroki bilan firmalarning ishlab chiqarish hajmlari va uy xo`jaliklarining tovarlar va xizmatlar xarid qilish miqdolari to`g’risidagi qarorlari o`zaro mos kelmagan hollarda ro`y beradigan iqtisodiy tebranishlarni tartibga solib turadi. Ochiq iqtisodiyot sharoitida doiraviy oqimlar modeli yanada murakkablashadi. endi unda to`rtinchi makroiqtisodiy sub`ekt - tashqi dunyo ham paydo bo`ladi. CHet el investitsiyalarinig kiritilishi va xorijga investitsiya qilish, eksport va import operatsiyalari shu jumladan moliyaviy bozor orqali jamg’armalarning investitsiyalarga oqib o`tishi va moliyaviy mablag’larning qayta taqsimlanishini e`tiborga olsak ko`rib o`tilgan model mukammal emasligiga iqror bo`lamiz. Ammo shu ko`rinishda ham bu model makroiqtisodiy jarayonlarni yaxlit holda tasavvur qilishga imkon beradi. Doiraviy oqimlar modelidan chiqariladigan xulosa shuki, davlat, firmalar, uy xo`jaliklari va tashqi dunyoning yalpi xarajatlari yalpi ishlab chiqarish hajmiga teng bo`lishi resurslar, tovarlar va xizmatlar oqimlari (ya`ni real oqim) bilan daromadlar va xarajatlar oqimlari ( ya`ni pul oqimlari) o`zaro teng bo`lishining asosiy shartidir YAlpi xarajatlar hajmining oshishi ishlab chiqarish hajmlari va ish bilan bandlilik darajasining o`sishiga olib keladi . Bu esa o`z navbatida yalpi daromadlarning oshishiga sabab bo`ladi. Kattaroq hajmdagi yalpi daromadlar unga mos hajmdagi yalpi xarajatlarni belgilab beradi. Sabab oqibat bog’lanishlari o`rin almashishi tufayli doiraviy oqimlar modeli doiraviy aylanish ko`rinishini oladi. Iqtisodiyot barqaror rivojlanib borishi uchun yalpi xarajatlar to`xtovsiz o`sib borishi shart. Bu vazifa byudjet-soliq siyosati vositalari bo`lgan soliqlarni hamda davlat xarajatlarini o`zgartirish hamda pul-kredit siyosati vositalari yordamida mul massasini o`zgartirish orqali bajariladi.

Hukumat (yoki davlat) iqtisodiyotning eng kuchli ta`sir etuvchi elementlaridan bo`lib, rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy tizimning boshqa elementlari bilan asosan uch yo`l bilan bog’langan:

• 
  soliqlar orqali;
  
• 
  davlat xaridlari orqali;
  
• 
  davlat qarzlari orqali.
  

Qoloq iqtisodiyotda davlatning doiraviy aylanishda ahamiyati, mavqei juda katta bo`lib, unga ancha narsa bog’liq bo`ladi. U orqali O`tadigan oqimlar nisbatan juda katta bo`ladi. Hukumat uy xo`jaliklari bilan soliq hamda transfert to`lovlari orqali bog’langan. Aholi o`z daromadlarining bir qismini davlatga ajratadi, bu soliq hisoblanadi. Hukumat o`z navbatida davlat byudjetidan aholiga xilma-xil ijtimoiy yordamlar ko`rsatadi (nafaqa, stipendiya, posobiya). Bularni transfert to`lovlari deyiladi. Sof soliqlar deganda, butun soliqlardan davlatning aholiga qaytariladigan transfert to`lovlarini ayirib, qolgan qoldiqqa aytiladi.

Hukumat moliya bozorlari bilan davlat qarzi orqali bog’langan. Agar byudjet defitsitli bo`lsa, Hukumat aholidan, firmalardan moliya bozori orqali qarz oladi. Agar byudjet ijobiy sal’doga ega bo`lsa, hukumat aholiga, korxonalarga, moliya bozori orqali o`z qarzlarini qaytaradi. SHuning uchun oqim ikki tomonlama xarakterga ega. Hayotda ikkala tomondan ham oqib turadi.

Hukumat mahsulot bozorlari bilan davlat xaridlari orqali bog’langan. Hukumat o`z oldiga qo`yilgan vazifalarni bajarish uchun unga moddiy resurslar kerak. Bularni u byudjet hisobidan mahsulot bozoridan xarid qiladi. Hukumat firmalar bilan dotatsiya yoki subsidiya orqali bog’langan bo`ladi. qoloq iqtisodiyotda hukumat bilan firmalar o`rtasidagi oqim kattaligi bilan farq qiladi.

Hukumat davlat sektoriga ega bo`lganligi uchun, u resurslar bozori bilan ham aloqa qilib turadi.

Aholining iste`mol bozorida pulini ishlatmaydigan qismi - bu,

a) sof soliqlar, ular davlat ixtiyoriga kelib tushadi va

b) moliya bozoriga ishlatiladigan jamg’armalardir. Bular mahsulot va daromadlar doiraviy oborotidan «oqib ketuvchi» (utechka) deyiladi. «Utechka» va iste`molga ketadigan xarajatlar milliy daromadga barobar bo`ladi.

Bundan tashqari, oila xarajatlari bo`lmagan 2 tur tovar va xizmatlarga qilinadigan xarajatlar bor. Bular investitsiya va davlat xaridlaridir. Bu oqimlar doiraviy oborotga qilinadigan «in`ektsiya» lar deyiladi. Iste`molga qilinadigan butun xarajatlar va «in`ektsiya» doim milliy daromadga teng.

Milliy iste`mol barobar mahsulot iste`moli xarajarlari plyus investitsiya xarajati plyus davlat xaridi.

Bu nisbat iqtisodiy tizim muvozanat holatda bo`lganda ham muvozanat buzilganda ham to`g’ridir.

Davlat doiraviy aylanishga 3 xil yo`l bilan ta`sir qiladi:

a) soliqlarni manipulyatsiya qilib (bevosita ta`sir);

b) davlat xaridlarini ko`paytirish yoki kamaytirish yo`li bilan (bevosita ta`sir);

v) pul miqdorini o`zgartirish orqali (bilvosita ta`sir).