Makroiqtisodiyot” Ma’ruzalar matni O’zbekiston Respublikasi Okiy va O’rta

Siyosatni amalga oshirish va uning oqibatlarida vaqt oraliqlari

Agar siyosatning ta’sirlari natijasi kutishga majbur qilmasa, iqtisodiyotni barqarorlashtirish oson bo`lardi. Siyosatni barpo qilish mashina haydash kabi bo`ladi: iqtisodiyotni kerakli yo`lda saqlab qolish uni asboblar orqali rostlash demakdir. Iqtisodiy siyosatni yuritish katta kemada yo`l ko`rsatishga qaraganda ko’proq mashina boshqarishga o`xshaydi. Moshina yo`nalishini o`zgartirishda rul burilgandan keyin deyarli zudlik bilan yo`nalish o`zgaradi. Aksincha, kemani yo`nalishini o`zgartirish uchun kapitan rulini rostlaydi, keyin yelkanni tiklab o`zgartiradi va uzoq vaqt davomida aylantirishni davom ettiradi. Agar kema haydovchisi endi ish o’rgangan bo’lsa, aylantirish davomida qarama qarshi tomonga kema yo’nalishini o’zgartirguncha katta kichik xatolarga yo`l qo`yiladi.

Kema boshqaruvchisiga o`hshab iqtisodiy siyosatni amalga oshiruvchilar uzoq kechikishlar natijasida muammolarga duch keladi.
Albatta siyosatchilar uchun muammolar qiyinroq kechadi. Chunki uzoq va o`zgaruvchan muddatli davrda monetar va fiskal siyosat yuritishni bashorat qilish oson ish emas.
Iqtisodchilar iqtisodiy siyosatga olib boruvchi ikki muhim vaqt oralig`ini ajratiadilar: ichki va tashqi. Ichki oraliq – bu iqtisodiy larza yuzaga kelgan vaqt bilan bunga javoban iqtisodiy siyosat chora-tadbirlarini qabul qilish vaqti o’rtasidagi vaqt oralig’i bo’lib, larza yuz berganligini va unga muvofiq chora- tadbirlarni hayotga tadbiq etishni his qilish uchun qandaydir vaqt zarur bo’lganligi uchun ham yuzaga keladi. Tashqi oraliq – bu iqtisodiy siyosatning u yoki bu chora-tadbirlari qabul qilingan vaqt bilan bu chora-tadbirlar o’z natijalarini bera boshlagan vaqt o’rtasidagi vaqt oralig’idir. U bu chora-tadbirlar xarajatlar, daromadlar va bandlik darajalarini birdaniga o’zgarishga olib kelmasligi sababli yuzaga keladi.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirishda fiskal siyosatini amalga oshirish uzoq davom etadigan ichki oraliqlar markaziy muammodir. Ayniqsa bu holat AQSH uchun haqiqat, chunki byudjet xarajatlari yoki soliqlarni qayta ko’rib chiqish uchun odatda prezident va Kongressning ikkala palatasi roziligiga erishish zarur. Qonunni qabul qilish jarayoni sekin va murakkab bo’lib, ko`pincha kechikishlarga olib keladi, bu esa iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun fiskal siyosatning mujmal vositasi hisoblanadi. Bu ichki oraliqlar, Buyuk Britaniya kabi parlament tizimidagi
mamlaktlarda kechikishlar qisqaroq bo`ladi, chunki ko`pincha siyosatni muntazam o`zgartirishda hokimiyat tepasidagi partiya amalga oshirishi mumkin.
Monetar siyosatda fiskal siyosatga qaraganda, ichki muddatda kechikishi ancha qisqa vaqt bo`ladi, chunki markaziy bank siyosatni amalga oshirish uchun bir kundan kamroq vaqt ichida qaror qabul qiladi, ammo monetar siyosat sezilarli darajada tashqi uzoq muddat kechishiga ega. Monetar siyosat o`z navbatida pul massasini va foiz stavkalarini o`zgartirib, jami talab va investitsiyalarga tasir ko`rsatadi. Ko`pchilik firmalar uzoq muddatli investitsiya rejalarini ishlab chiqadilar, ehtimol shuning uchun monetar siyosat o`zgarishi natijasida u ishlab chiqilgandan keyin tahminan 6 oygacha iqtisodiy faolyatga tasir qilmaydi deb o`ylangan.
Uzoq muddatli va o`zgaruvchan oraliqlani monetar va fiskal siyosatlar bilan bo`g`liqligi, albatta iqtisodiyotni barqarorlashtirish imkoniyatlarini qiyinlashtiradi. Passiv iqtisodiy siyosat tarafdorlari iqtisodiyotni barqarorlashtirishga urinishlari juda ko’p hollarda nobarqarorlikka aylanib ketadi deb ta’kidlaydilar. U yoki bu chora-tadbirni qabul qilingan va uni iqtisodiyot holatiga ta’siri boshlanishi o’rtasidagi vaqt oralig’ida iqtisodiy vaziyat o’zgarishi mumkin va bunda aktiv siyosat “qizib ketish” holatida bo’lgan iqtisodiyotni yanada rag’batlantirishga, yoki “muzlayotgan” iqtisodiyot o’sishini sekinlashtirishga olib kelishi mumkin.
Aktiv siyosat himoyachilari bunday oraliqlar mavjud bo’lganligi uchun uni ishlab chiqishga qandaydir ehtiyotkorlik bilan yondoshish lozimligini tan oladilar. Biroq ularning fikricha, siyosat ayniqsa chuqur va davomiy bo’lgan pasayish, 2008-yilda boshlangan iqtisodiy inqiroz kabi, sharoitda butunlay passiv bo’lishi lozim.
Barqarorlashtirish siyosatining “avtomatik stabilizatorlar” deb ataluvchi ba’zi chora-tadbirlari shu oraliqlarni qisqartirish uchun maxsus o’ylab topilgan. Ular siyosiy yo’nalishni maxsus o’zgartirishlarsiz iqtisodiy o’sishni to’xtatish yoki rag’batlantirishga imkon beradi. Bunday stabilizatorlarning misoli daromad soliqlari tizimi hisoblanadi: iqtisodiy pasayish davrida fuqarolar va korporatsiyalar daromadlarining qisqarishiga qarab soliq qonunchiligiga qandaydir maxsus o’zgartirishlarsiz soliqlar avtomatik ravishda kamayadi. Xuddi shunday tarzda ishsizlik bo’yicha ijtimoiy tolovlar tizimida ham iqtisodiy pasayish oqibatida ishsizlikni o’sishi to’lovlarni avtomatik ko’payishiga olib keladi, chunki ko'proq odamlar nafaqa olish uchun arizalar bilan murojat qilishadi. Bu avtomatik stabilizatortlar ichki oraliqlarga bog`liq bo’lmagan fiskal siyosatning turini o’zida aks ettiradi.