Makroiqtisodiyot” Ma’ruzalar matni O’zbekiston Respublikasi Okiy va O’rta

Potensial iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi omillar bo’lib quyidagilar hisoblanadi: resurslarning ko’payishi; samaradorlikni oshishi.

Agar siz bobo va buvilaringiz bilan ularning yoshligi haqida gaplashsangiz, iqtisodiy o`sish haqida juda muhim darsni o`rganasiz:ko`pgina mamlakatlarning ko`pchilik oilalarida turmush darajasi moddiy tomondan sezilarli darajada yaxshilangan. Bu rivojlanish daromadlar o`sishi bilan ta’minlanib, o`z navbatida odamlarga ko`proq tovar va xizmatlarni iste`mol qilish imkonini berdi.
Iqtisodiy o`sishni aniqlash uchun iqtisodchilar iqtisodiyotdagi barchaning daromadini jamlovchi yalpi ichki mahsulot ma’lumotlaridan foydalanadilar. Kitobning ushbu qismida bosh maqsadimiz ma’lum bir davr davomida mamlakatlararo daromadning farqlari va sabablarini tushuntirib berishdir. Uchinchi bobda umumiy daromad hajmi sifatida - ishlab chiqarish omillari: kapital va mehnat va iqtisodiy ishlab chiqarish manbasi - ishlab chiqarish texnologiyalarni belgilab olgan edik. Daromadlardagi farq kapital, mehnat va
texnologiyalardagi farq bilan bog’liqdir. ⁹

2. Kapitalning jamg`arilishi

Iqtisodiy o’sishning Solou modelida kapitalning qanday o`sishi, ishchi kuchini o`sishi, texnologiya sohasida iqtisodiyotda bir-biri bilan muloqotga erishish, shuningdek tovar va xizmatlar ishlab chiqarishning umumiy hajmiga bog’liq. Bizning birinchi qadamimiz kapitalning jamg`arilish ko`rsatkichlarini tovarlar talab va taklifi hajmini aniqlashdan iborat. Undan keyin esa bu bobda ishchi kuchi tasirida asosida jamg`arishlardagi o`zgarishlarni o`rganib chiqamizva keyingi bobda texnologiyalar o`zgarishi bilan tanishamiz.
Tovarlar talabi va taklifi. Uchinchi bobda tovarlar uchun talab va taklif iqtisodiyotni yopiq holatga kelib qolishida markaziy rol o`ynaydi. Shu yopiq iqtisodiyot Solou modeli uchun o’rinlidir. Biz ishlab chiqarish hajmining qanchalik ko`pligini berilgan vaqtda va muqobil foydalanishda ko`rishimiz mumkin.
Tovarlar Taklifi va Ishlab Chiqish Funksiyasi. Solou modelidagi tovarlar taklifi kapital zaxirasi vaishchi kuchiga bog`liq bo’lganishlab chiqarish funksiyasiga asoslanadi:
Y =F(K, L).
Iqtisodiy o`sishning Solou modeli ishlab chiqarishfunksiyasinidoimiy ko`lamiga qaytishini anglatadi. Bu tahmin ko’pincha hayotiyga yaqin hisoblanadi va yaqin kelajakda bu tahlil soddalshtirishga yordam berishini ko`rsak bo’ladi. Ishlab chiqarish funksiyasi qaytadan ko`rib chiqiladi agar doimiy bo`lmasa.
zY =F(zK, zL)
z ning istalgan qiymatida ijobiy holatda. O`shanda agar mehnat va kapitalning har ikkalasi z tomonidan ishlab chiqarish vaqt oralig`ida ko`payadi va z ni o`zi ham ko`payadi.
Mahsulot ishlab chiqarish funksiyasining o`zgarmay qolishi ishchi kuchi miqdorining iqtisodiyotda hamma sifatlarini tahlil qilishga imkon beradi. Buni isbotlash uchunz 1/Lyuqoridagi tenglamagajoylaymiz


Y/L =F(K/L, 1).
Bu tenglama bir ishchigato`g`ri keladigan ishlab chiqarilgan mahsulotY/Lbir ishchigato`g`ri kapital K/L ni ma’lum vaqt oralig`idagi funksiyasidir (1 soni o`zgarmas va shuning uchun e’tiborzsizdir). Bu shakl doimiy daromad tahminini nazarda tutib iqtisodiyot hajmini o`lchaydi, birishchigato`g`ri keladigan ishlab chiqarish va kapitalga ta’sir qilmaydi.



⁹ N. Gregory Mankiw. Macroeconomics (7^th edition). USA, 2009, p 191
Chunki iqtisodiyotning katta-kichikligidan qat`iy nazar,bir ishchiga to`g`ri keladigan barcha miqdorlarni qulay bo`lishini anglatadi. Bir ishchiga to`g`ri keladigan qiymatni kichik harflar bilanbilgilab olib,y=Y/Lbir ishchi boshiga ito`g`ri keladiganshlab chiqarilgan mahsulot va k=K/L birishchi boshigato`g`ri keladigan kapitaldir. Ishlab chiqarish funksiyasini quyidagicha yozishimiz mumkin.
y =f (k),
bunda f(k) = F(k,l). 12-1 rasmda ushdu ishlab chiqarish funksiyasi ko`rsatilgan.
Ishlab chiqarish funksiyasini qiyaligi kapital birligi qo`shilganda, bitta ishchi qancha miqdorda qo`shimcha mahsulot ishlab chiqarishini ko`rsatadi. Bu esa kapital chekli mahsulot miqdorini MPKni ko`rsatadi. Matematik quyidagicha yozib olamiz


MPK =f(k -1) −f (k).


Buni 12-1 rasmda kapitalning miqdori o`sishi, ishlab chiqarish funksiyasi bir tekisda davom etadi, bu esa chekli mahsuloti pasayishini qayd qiladi. k pasayganda ishchi o`rtacha ishchilar soni bilan ozroq kapital oladi. Shuning uchun kapitalning qo`shimcha qismi umumiy ishlab chiqarish hajmiga ko`p qo`shimcha mahsulotlar uchun juda foydalidir. k baland bo`lsa, o`rtacha ishchilar soni kapitali ko`p bo`ladi. Shuning uchun mahsulot ishlab chiqarish birozgina ortadi.

Tovarlarga talab va iste’mol funksiyasi. Solou modelida tovarlargatalab istemol va investitsiyaga asoslanagan. Boshqacha aytganda,bir ishchi boshiga to`g`ri keladigan mahsulotybir ishchi boshiga invetitsiya i va ishchi boshiga istemol c o`rtasida taqsimlanadi:
y =c +i.
Bu tenglama iqtisodiyot uchun milliy daromadning ishchi boshiga to`g’ri kelishidir. Bu iqtisodiyotda davlat xaridlarini (sotib olishni o`z ichiga olmaydi) va sof eksportni o`z ichiga olmaydi (chunki biz yopiq iqtisodiyotni holatini ko`ryapmiz).
Solou modeli har yili odamlar o`z daromadining bir qismini sjamgarib boradiva(1-s)qismini iste`mol qiladideb faraz qiladi. iste’mol funksiyasini biz quyidagicha ifodalaymiz:
C=(1 −s)y,
bundasjamg`arish darajasibo`lib, 0dan 1gacha bo`ladi.Shuni yodda tutish kerakki, davlat siyosati darajasida aholining tejash tezligi salohiyatga ega, shuning uchun maqsadlarimizdan biri uni tezligini saqlab qolishdir. Biroq endi biz shunchaki ko`rsatilgan s jamg`arma darajasida olishdir.
Istemol funksiyasini sarmoyaviyligini ko`rish milliy daromadni hisobga olish c uchun (1-s)y degan manoni anglatadi.
y = (1 − s)y + i.
Qayta tartibga solish shart sharoitini inobatga olish.
i =sy.
Bu tenglama uchinchi bobda ko`rganimizdek investitsiyani tejash tenglamasini ko`rsatadi. Shunday qilib jamg`arma darajasi s ishlab chiqarish qismi ham investitsiya ulushiga bog`langan.
Bugungi kunda Solou modeli har ikki masalani joriy etadi, ishlab chiqarish funksiyasi va iste’mol funksiyasi istalgan vaqtda iqtisodiyotni tasvirlab beradi. istalgan kapital k uchuny=f(k)ko`rsatkichi qancha miqdorda iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmini va tejash darajasi s ko`rsatkichini jamg`arma va investitsiya o`rtasidagi taqsimlashni belgilaydi.
Barqaror holat va kapitalni o`sishi. Har qanday vaqtda kapital iqtisodiyotning ishlab chiqarishini asosiy omilidir, lekin kapital vaqt davomida o`zgarishi mumkin va bu sabablar iqtisodiy o`sishga o`zgarishlar bo`lishi mumkin. Xususan kapitalni ikki ishchi kuchiga tasir etadi: sarmoya va qadrsizlanish. Yangi zavod va uskunalar investitsiya hisoblanib kapital hajmini oshishiga sabab bo`ladi. Kapitalni ishdan chiqishi qadrsizlanishdir va kapital hajmini tushishiga sabab bo`ladi. Keling bu kuchlarni muhokama qilaylik.
Ko`rib turganimizdek ishchi boshiga investitsiya darajasi i tenglamasi sy. Mahsulot ishlab chiqarish funksiyasi y uchun o`rnini bosuvchi ishchi boshiga
kapitalning funksiyasi sifatida ishchi boshiga investitsiya bilan ifodalashimiz mumkin.
i = sf(k).

RASM 2
Bu tenglamada yangi kapitalni jamg`arish iga kapital hajmi k ga bog`liq bo`ladi. Bu ko`rsatkich ishlab chiqarish funksiyasi f(k)tomonidan ishlab chiqarish miqdorini k ning istalgan qiymatida anglatadi va jamg`arma va saqlash darajasi s o`rtasidagi ishlab chiqarish va jamg`armani anglatadi.



Model amortizatsiya uchun javobgarlik har bir yil uchun ma`lum bir ulush dni tashkil etadi.Bu yerda d yunon harfi delta amortizatsiya nisbati deb ataladi. Misol uchun agar kapital o`rtacha 25 foizni tashkil etsa yillar davomida. Amortizatsiya darajasi yiliga 4 foizni tashkil etadi (d=0.04). kapitalning miqdori o`shanda yiliga dk bo`ladi. Biz asosiy kapitalga invetitsiyalar ta’siri va qadrsizlanganini tenglama bilan:
Asosiy kapitalni o`zgarishi barobar investitsiya minus eskirish.
k =i - k,
k asosiy kapitalni o`zgarishi keyingi bir yil va undan keyingi yil o`rtasidagi farq. Chunki investitsiya i tenglamasi sf(k)nibiz quyidagicha yozishimiz mumkin.
k =sf (k) - k.
12-4 rasmda kapitalning ixtiyoriy darajasi k uchun investitsiya va amortizatsiya shartlari grafigi berilgan oliy asosiy kapital turi investitsiya va
ishlab chiqarish hajmining summasidir. Biroq yuqori kapital uchun eskirish summasi ham yuqori bo`ladi.



12-4 rasmda bitta kapital k* investitsiya summasining tenglamasi eskirish summasiga teng bo`ladi. Agar iqtisodiyotda asosiy kapital darajasi investitsiya va eskirish kuchlarini o`zgartira olmaydi balansda qoladi. Bunda k = 0, shuning uchun kapital k va ishlab chiqarish hajmi f(k) barqaror bo`ladi (kamayish o`rniga o`sadi). Biz shuning uchun k* kapitalning barqaror holati deb ataymiz.
Barqaror holat har ikkala sababda muhim ahamiyatga egadir. Biz faqat bu yerda iqtisodiyotni barqaror holatda qolishini ko`rdik. Bundan tashqari bir xil darajada iqtisodiyotda barqaror holat davom etmaydi. O`shanda kapitalning darajasi muvozanatsiz iqtisodiyot boshlanadi nihoyat kapitalning barqaror holati
bilan tugaydi. Shu ma’noda barqaror holatda uzoq muddatli iqtisodiyot vujudga keladi.
Iqtisodiyot har doim ham barqaror holatda tugashini ko`rishimiz mumkin, 7-
4 rasmda k1 ga o`xshash kapital darajasini barqaror holatiga qaraganda iqtisodiyotni davom etishi kamroq bo`ladi deb faraz qilamiz. Bu holda investitsiya darajasining eskirish miqdori ortadi. Vaqt o`tishi bilan kapital ko`tariladi va kuchayish davom etadi. Barqaror holat k* ishlab chiqarish hajmi f(x) ga yaqinlashadi.
Bundan tashqari kapitalning darajasi barqaror holatga qaraganda iqtisodiyotda ko`proq davom etadi deb faraz qilamiz k2 ga o`xshash. Shuning uchun eskirishga qaraganda investitsiya ozroq bo`ladi: kapital qayta tiklanishiga qaraganda tezroq almashadi. Asosiy kapitalni tushishi yana barqaror holatga yaqinlashadi. Barqaror asosiy
kapitalga erishilaganda investitsiya va eskirishga teng. Hech qanday bosim asosiy kapitalni tushurib yoki ko`taraolmaydi.