«Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash» fanidan

A = С + I

Real sekto’li tahlil qilishning asosiy vazifasi - kelajak uchun iqtisodiy o ‘sish prognozini tuzish maqsadida narxlar, ish haqi, renta va foyda umumiy darajasining dinamikasini tahlil qilish yordamida tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko‘rsatish darajasini va inflatsiya sur’atini to‘g‘ri baholashdan iborat. Mazkur vazifani hal etish uchun makroiqtisodiy agregatlar aynan qaysi ko‘rsatkich (yoki qaysi trend) prognoz qilinayotganligiga qarab turli usullar bilan taqdim etilishi mumkin. Shuning uchun MHT doirasida agregatlami taqdim etishning o ‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rib chiqish lozim.

Oqimlar va zaxiralar. MHTda muayyan davrda amalga oshirilgan iqtisodiy faoliyat, masalan, bir yilda ishlab chiqarilgan YalM aks ettiriladi.

Bunday turdagi statistik qatorlar yordamida «oqimlar», qandaydir vaqt ma’lumotlari yordamida esa «zaxiralar» o’lchanadi. Oqim - bu muayyan davr mobaynida, ya’ni vaqt birligida, masalan, oy, yilning choragi, yil va h.k. hisobida o‘lchanadigan o‘zgaruvchan. Oqim o ‘zgaruvchanlari iqtisodiy jarayonlarning vaqtga ko‘ra «kechishini» tavsiflaydi: bir yil mobaynida iste’mol xarajatlarining miqdori, yilning choragi mobaynida ishini yo‘qotganlar soni va h.k.

Zaxira - bu faqat muayyan vaqtda o'lchanadigan va muayyan sana (masalan, yilning boshi yoki oxiri) holatiga ko‘ra obyektning holatini tavsiflovchi o‘zgaruvchan.

Ichki yoki tashqi qarz hajmi, ishsizlar umumiy soni, iqtisodiyotda kapital hajmi kabilar zaxiraga misol b o iish i mumkin. Oqim va zaxira o ‘zgaruvchanlari o ‘zaro bogMiq. Oqimlar zaxiralardagi o‘zgarish!arni keltirib chiqaradi: qator yillar mobaynida budjet taqchilliklarining to‘planishi davlat qarzining ortishiga olib keladi; kapital zaxirasining o ‘tgan yilning yakunidagi miqdori bilan solishtirilganda joriy yil oxirida uning o‘zgarishi bir yil mobaynidagi sof investitsiyalar oqimi sifatida taqdim etilishi mumkin. Masalan, 2004-yilning oxiri holatiga ko‘ra zaxiralar va 2005-yil mobaynidagi oqimlar 2005-yilning oxiri holatiga ko‘ra zaxiralarga tenglashtirilishi kerak.

Yalpi va sof agregatlar. MHTda «yalpi mahsulot» va «sof mahsulot» tushunchalari mavjud. Umumiy ishlab chiqarish hajmini aniqlash uchun barcha korxonalar ishlab chiqarishi hajmini qo‘shish mumkin. Masalan, fermer to’lonidan jyetishtiriigan bug'doyning qiymatini, tegirmonchilar to’lonidan ishlab chiqarilgan uning qiymatiga va novvoy yopgan nonning qiymatiga qo‘shish mumkin.

Ushbu misolda g'allaning qiymati ishlab chiqarish jarayonining turli bosqichlarida uch marta hisobga olingan. Bunday ko‘p martali hisoblashning oldini olish uchun MHTda faqat yakuniy mahsulot hisobga olinadi. Bunga barcha ishlab chiqarish birliklari mahsulotini qo‘shish va oraliq iste’mol sifatida ma’lum bo‘lgan boshqa firmalardan amalga oshirilgan barcha xaridlar summasini chegirma qilish yo‘li bilan erishiladi. Shu yo‘l bilan olinadigan kattalik qo‘shilgan qiymat deb no’llanadi. U muayyan davrdagi ishlab chiqarish umumiy hajmining ko‘rsatkichi hisoblanadi.

Nazariy jihatdan olib qaralganda ichki mahsulot sof ko‘rinishda ifodalanishi kerak. Buning o ‘rniga YalM tushunchasidanfoydalaniladi, bu hoi amortizatsiyani hisoblashning murakkabligi bilan izohlanadi.

MHTdagi bir qator boshqa iqtisodiy o‘zgaruvchanlarni ko‘rib chiqishda «yalpi» va «sof» atamalari ushbu o ‘zgaruvchanlarga amortizatsiya summasi kiritilgan-kiritilmaganligini ko‘rsatish zarur bo‘lgan holatlarda ham qoilaniladi. Masalan, «yalpi capital qo‘yilmalar» «sof kapital qo‘yilmalar»dan tegishli davr uchun amortizatsiya miqdoriga farq qiladi. «Yalpi jamg‘armalar» bilan «sof jamg‘armalar» o ‘rtasidagi farq haqida ham shunday deyish mumkin.

Biroq boshqa makroiqtisodiy hisobvaraqlarni ko‘rib chiqishda «yalpi» va «sof» atamalari mutlaqo boshqa ma’noga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, «sof import» import bilan eksport o ‘rtasidagi farqqa teng, «sof tashqi aktivlar» esa tashqi passivlar chegirma qilingan holda tashqi aktivlarga teng. O’lil xarajatlar va bozor narxlari. YalMni hisoblashda barcha korxonalar to’lonidan yaratilgan qo‘shilgan qiymat ularning mahsuloti tovarlar yoki xizmatlar bo‘lish-bo‘lmasligidan qat’i nazar, jamlanadi. Korxonalar to’lonidan davlatga to‘lanadigan soliqlar (mas?lan, «bilvosita soliqlar» deb no’lianuvchi sotishdan olinadigan soliq va qo‘shiigan qiymat solig‘i) avto’latik tarzda qo‘shilgan qiymat tarkibiga kiritilmaydi. Agar qo‘shilgan qiymat bilvosita soliqlarni o ‘z ichiga olmasa va barcha ishlab chiqarish birliklari to’lonidan yaratilgan qo‘shilgan qiymatning umumiy miqdori olinsa, u holda mahsulot barcha daro’ladlar qiymatiga tenglashtiriladi. Mazkur fikr «faktoriy qiymat bo‘yicha mahsulot» no’lini oldi. Agarda bilvosita soliqlar yalpi toiovlari barcha ishlab chiqarish o’lillaridan olinadigan daro’ladlar umumiy miqdoriga qo‘shilsa, u holda olingan agregat «bozor narxi bo‘yicha mahsulot» no’lini olgan. «Bozor narxi» atamasi barcha bilvosita soliqlami o‘z ichiga oluvchi narxni anglatadi.

Korxona to’lonidan qandaydir davlat organidan subsidiya olinishi faktoriy daro’ladlar bilan ishlab chiqarish hajmi o‘rtasida farqning paydo bo’lishiga olib keladi. MHTda,bozor qiymati bo‘yicha YalM olish uchun faktoriy qiymat bo‘yicha YalMdan beriladigan subsidiyalami chiqarib tashlash lozim. Shunday qilib, qarama-qarshi belgilarga ega bo’lgan va o ‘zaro qoplanadigan farqlar yuzaga keladi: korxonalar to’lonidan to’langan bilvosita soliqlar va korxonalar to’lonidan davlatdan olingan subsidiyalar.

Transfertlar - shunday to’lovlar jumlasiga kiradiki, ulami amalga oshirishda hech qanday almashish yoki hech qanaqa majburiyatlar yuzaga kelmaydi. Transfertlarga chet elda ishlovchi fuqarolar to’lonidan jamg‘armalar repatriatsiyasi (ulaming ona diyori uchun ijobiy oqim), shuningdek, emigrantlaming sovg‘alari, pul o‘tkazmalari, xayriya tashkilotlari to’lonidan yordam tariqasida va xorijiy davlatlar to’lonidan iqtisodiy yordam tariqasida beriladigan mablagMar. Transfertlar ichki iqtisodiyot ishlab chiqarishining bir qismi ekanligi bois, ular ishlab chiqarishning umumiy hajmi ko‘rsatkichlariga kiritilmaydi. Ayni paytda sof transfertlar baribir ushbu davrda mamlakat iqtisodiyotining ixtiyorida bo’lgan va ulardan iqtisodiyot yakuniy iste’mol yoki yalpi jamg‘armalar uchun foydalanishi mumkin bo’lgan umumiy daro’ladni oshiradi yoki kamaytiradi.

Yalpi milliy daro’lad va chet eldan transfertlar summalarini aks ettirish uchun tasarrufdagi yalpi milliy daro’lad tushunchasi qo’llaniladi. Sof transfertlar manfiy bo’lishi (transfertlar to’lovlari transfertlar tushumlaridan yuqori bo’lishi), tasarrufdagi yalpi milliy daro’lad miqdori yalpi milliy mahsulot miqdoridan kam bo’lishi mumkin.

No’linal va real ко ‘rsatkichlar. Joriy davr narxlarida o’lchanadigan ko‘rsatkichlar no’linal ко‘rsatkichlar deb no’llanadi; real ко‘rsatkichlar - bu bazaviy davr narxlarida o’lchanadigan ko‘rsatkichlardir. Qandaydir yil uchun no’linal YalM o ‘sha yil uchun tovarlar va xizmatlami yakuniy ishlab chiqarish hajmiga teng. Real

YalM yakuniy tovarlar va xizmatlaming o‘sha miqdorini anglatadi, lekin ulaming qiymati bunda bazaviy yil o‘zgarmas narxlarida o’lchanadi. No’linal YalMning o ‘zgarishlari narxlar yoki hajmning o ‘zgarishi hamda ushbu ikkala o’lilning ham bir vaqtning o‘zida o ‘zgarishi tufayli yuz berishi mumkin. Real YalMning o ‘zgarishlari faqat yakuniy ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishini aks ettiradi. Bazaviy yil bilan solishtirilganda narxlar o‘rtacha darajasining o ‘zgarishini no’linal YalMni real YalMga bo‘lish yo‘li bilan o ‘lchash mumkin. Ushbu koeffitsiyent YalMning no’luayyan narx deflyatori deb no’llanadi. Bazaviy yilda no’luayyan deflyator qiymati 1,0 ga (yoki, agar koeffitsiyent foizlarda ifodalangan bo‘lsa 100 ga) teng. 0 ‘tgan yil bilan solishtirilganda YalM deflyatorining u yoki bu yildagi o ‘rtacha miqdorini o ‘lchash mamlakatda inflatsiyaning umumiy ko‘rsatkichi hisoblanadi.