Xulosalar Makroiqtisodiy muvozanat- holat milliy iqtisodiyot yalpi talab yalpi taklifga teng bo'lganda. Yalpi talab va yalpi taklif egri chiziqlarning kesishishi makroiqtisodiy muvozanat (nazariy) nuqtasini beradi, ya'ni ma'lum narx darajasida ishlab chiqarilgan milliy mahsulotning butun hajmi sotiladi.
Makroiqtisodiy muvozanat belgilari:
1) umumiy maqsadlarga va real iqtisodiy imkoniyatlarga muvofiqligi;
2) barcha resurslardan to'liq foydalanish;
3) ishlab chiqarishning umumiy tarkibini iste’mol tarkibiga moslashtirish;
4) mikro darajada talab va taklif muvozanati;
5) erkin raqobat;
6) iqtisodiyotning uzluksiz rivojlanishi.
Iste’mol jamiyatning qon tomiridir. Iste'mol sarflanadi pul mablag'lari jamiyatning rivojlanish darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, iste'mol darajasi, demak, turmush darajasi ham shunchalik yuqori bo'ladi.
Iqtisodiyotda iste'mol aholining tovarlar va xizmatlarni sotib olishga sarflaydigan pul xarajatlari shaklida ko'rib chiqiladi. Aholining daromad darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, tovarlar va xizmatlarga talab shunchalik yuqori bo'ladi. Biroq, daromadlari turlicha bo'lgan oilalarda xarajatlar tarkibi bir-biridan farq qiladi. Oilaning daromadi qancha ko'p bo'lsa, oziq-ovqatga (sifatli va qimmatbaho mahsulotlarni sotib olish orqali) shuncha ko'p pul sarflanadi va uzoq muddat foydalaniladigan nooziq-ovqat tovarlari va hashamatli tovarlarni sotib olishga sarflanadi. Shunung uchun milliy model iste'molni alohida oilalarning umumiy iste'moli sifatida ifodalash mumkin emas. Nemis statisti E. Engel milliy iste'molni baholash va tavsiflash vazifalari ustida ishladi, u yuqori sifatli iste'mol modellarini ishlab chiqdi, ular odatda Engel qonunlari - daromadlarning o'zgarishiga qarab byudjet xarajatlarining o'ziga xos xususiyatlari deb ataladi. Iste'molni tavsiflash uchun Engel bir martalik daromad va iste'mol o'rtasidagi munosabatni tavsiflovchi funktsiyani kiritdi. Farqlash:
1) qisqa muddatli iste'mol funktsiyasi, bunda iste'mol joriy ehtiyojlarni qondirishga yo'naltirilgan va kelajakda iste'molni kamaytirish orqali tejash amalga oshiriladi;
2) uzoq muddatda iste'mol funktsiyasi;
3) aholining turli daromadlarini hisobga oladigan daromad funksiyasi.
Jamg'arma va iste'mol ixtiyoriy daromadni tashkil qiladi:
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib quyidagi xulosalarni ishlab chiqdim:
Yalpi talab - bu barcha iste’molchilar, ya’ni aholi, korxonalar va davlat tomonidan narxlarning muayyan darajasida turli tovarlar va xizmatlarni sotib olish mumkin bo’lgan milliy iqtisodiyotdagi real pul daromadlari hajmidir.
Yalpi talab turli tovarlarning miqdori, sifati va narx darajasiga bevosita bog’liq. Agar yakka talab egri chizig’i turli narx ko’rsatkichlarida alohida iste’molchining muayyan tovarga bo’lgan talabi miqdori o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalasa, yalpi talab egri chizig’i mamlakatdagi narxlarning turli darajasi hamda ishlab chiqarishga bo’lgan talab hajmi o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi.
Yalpi taklif - bu mamlakatda narxlarning muayyan darajasida ishlab chiqarilib, sotishga chiqarilayotgan barcha tovarlar va xizmatlar hajmidir. Bu narxlarning har xil mumkin bo’lgan o’rtacha darajasida milliy ishlab chiqarishning mavjud real hajmini ko’rsatadi.
Yalpi taklifga eng awalo narxlar darajasi bilan ishlab chiqarilgan tovarlar ijtimoiy qiymati o’rtasidagi nisabtning o’zgarishi ta’sir ko’rsatadi. Narxlar darajasining qiymatdan oshishi qo’shimcha tovarlar ishlab chiqarish uchun rag’bat yaratadi. Narxlar darajasining qiymatdan pasayishi esa tovar ishlab chiqarishning qisqarishiga olib keladi. Shu sababli narxlar va milliy ishlab chiqarish hajmi o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri yoki bevosita bog’liqlik mavjud bo’ladi.
Yalpi taklifga narxdan tashqari yana bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi: a) resurslar narxining o’zgarishi; b) samaradorlikning o’zgarishi; v) huquqiy me’yorlarning o’zgarishi.
Iqtisodiyot nazariyasida yalpi taklifga uch xil nuqtai nazardan yondashuv mavjud: yalpi taklif narxlar darajasiga bog’liq emas; narxlar darajasiga bevosita bog’liq; yalpi taklifning o’sishida yoki kamayishida narxlar darajasi o’zgarishsiz qoladi. Shuning uchun yalpi taklif egri chizig’i grafigi uchta kesmaga ega: tik, yotiq va oraliq kesmalar.
Yalpi talabning o’sishi yalpi taklifga turlicha ta’sir qiladi: taklif egri chizig’ining keynscha kesmasida taklif aynan o’sha miqdorga ortadi, oraliq kesmada - narxlar darajasining o’sganligi uchun taklif oz miqdorda ortadi; klassik kesmada esa - yalpi taklifda o’zgarish bo’lmaydi, chunki barcha resusrlar jalb etilgan bo’ladi, lekin narxlar darajasi keskin o’sadi.
Yalpi talab egri chizig’i va yalpi taklif egri chizig’i kesishgan nuqta umumiqtisodiy muvozanatni ifodalab, bu holatga narxning muvozanatli darajasi va milliy ishlab chiqarishning muvozanatli real hajmi orqali erishiladi.
Iqtisodiyot doimiy ravishda makroiqtisodiy muvozanat tomon harakat qiladi va ma’lum darajada bu tenglik ta’minlab turiladi. Biroq, yalpi talab va yalpi taklifga ta’sir etuvchi omillarning o’zgarib turishi natijasida muvozanat buziladi va iqtisodiyot yangi muvozanat tomon harakat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1Qaralsin: Ekonomicheskaya teoriya: Uchebnik. - Izd., ispr. i dop. / Pod obsh. red. akad. V.I.Vidyapina, A.I.Dobrinina, G.P.Juravlevoy, L.S.Tarasevicha. - М.: INFRA-M, 2005. - s.412.
