Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tahlili. Mundаrijа: Kirish i-bob. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirishning ilmiy asoslari

2.2. Ijtimoiy-iqtisodiy axborotlarning shakllanishi va ularnin g turlari
Davlat sektorini ajratishdan maqsad davlatning, odatda, jamoatchilik tomonidan keng muhokama qilinadigan, davlat boshqaruvi organlarining nazorati ostida bo‘lgan sof jam g‘armalarini 41 ko‘rsatishdan iborat, ayni paytda xususiy sektorning sof jam g‘armalariga davlat faqat iqtisodiy siyosat vositalari yordamida bilvosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. (3.1.2) tenglama iqtisodiyot sektorlari uchun quyidagi ko‘rinishga ega: (Sp - Ip) + (Sg - lg) = X - IM + YF - TRF = CAB, (3.1.3) bu yerda Sp, Ip - xususiy sektorning yalpi jam g‘armalari va yalpi investitsiyalari; Sg, Ig - davlatning yalpi jam g‘armalari va yalpi investitsiyalari. Demak, (Sp - Ip) + (T - G) = CAB (3.1.4) Mazkur holatda joriy operatsiyalar hisobvarag‘i bo‘yicha taqchillik shuni anglatadiki, xususiy jam g‘armalar xususiy sektorning investitsiyalariga qaraganda kam yoki davlat sektorining jam g‘armalari ushbu sektorning investitsiyalariga qaraganda yoxud ulaming ikkalasi kamroqdir. Qarama-qarshi belgi bilan olingan joriy operatsiyalar balansini mamlakatning ichki jam g‘armalari va investitsiyalari o ‘rtasidagi farqni moliyalash uchun foydalanilishi mumkin bo‘lgan tashqi dunyo jam g‘armalari sifatida qabul qilish mumkin. 3.2. Real sektorning m akroiqtisodiy tahlili Mamlakat iqtisodiyotining holati va rivojlanishini iqtisodiyotni hamda uning eng muhim sektorlari va sohalarini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar muayyan doirasidan foydalangan holda baholash va tahlil qilish mumkin. Bu birinchi galda, MHT makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari - YaIM, YaMD, MD, TYaMD, shuningdek, umumlashtiruvchi xususiy atga ega bo‘lgan, asosiy iqtisodiy k o ‘rsaikichiar deb nomlanuvchi boshqa muhim indikatorlardir. Bunday ko‘rsatkichlar jum lasiga quyidagilar kiradi: • mamlakat (mintaqa) YalM ning joriy narxlar bo‘yicha milliy valutadagi hajmlari va hajmlarining indekslari; • asosiy xarajatlar bo'yicha YalM tarkibi; • YalM ning muayyan yil narxlaridagi hajmlari va hajmlarining indekslari; • real YaIM miqdori va dinamikasi; • iqtisodiyot asosiy tarmoqlari va sektorlarining agregatga doir yetakchi ko‘rsatkichlari, xususan sanoat ishlab chiqarishi yoki ishlov 42 beruvchi sanoat m ahsuloti sotuvlarining hajmlari va hajmlarining indekslari; • ishsizlik darajasining standart ko‘rsatkichlari; • foizli qisqa m uddatli, o ‘rta muddatli va uzoq muddatli bank stavkalari; • muomaladagi p u l massasini tavsiflovchi pul agregatlari (M l, М2, М3) va ularning dinam ikasi; • qurilish hajm lari; • ichki savdo (hajm lari va narxlari, xususan chakana narxlari); • ish haqi va daro m ad lari; • milliy valuta kursi; • tashqi savdo v a to‘lov balansi (eksport va import hajmlari va dinamikasi, tashqi savdo va to‘lov balanslari saldosi). Ushbu ko‘rsatkichlar (pul agregatlari, foiz stavkalari, tashqi savdo va to‘lov balansi) real sektomi tahlil qilish predmeti hisoblanadi. Yuqorida sanab o ‘tilgan ko‘rsatkichlar mamlakat iqtisodiyotining holatini to‘g‘ri va aniqlik bilan baholash, uning rivojlanishini asosli tarzda prognoz qilish imkonini beradi. Albatta, yanada izchil va chuqur tahlil qilish iqtisodiyotning asosiy sektorlaridagi vaziyatni o ‘rganishni talab qiladi: iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar uchun bu birinchi galda sanoat, tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish sohasi; rivojlanayotgan mamlakatlar uchun - qishloq xo‘jaligi ham. Asosiy vazifa m oliyaviy va pul-kredit sohasini tahlil qilishdan iborat, lekin asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar yagona tizimining qo‘llanishi m a’lumotlaming taqqoslanishini, vaqtga ko‘ra va turli mamlakatlar bo‘yicha qiyosiy baholash imkoniyatini ta’minlagan holda buni bir xil tarzda amalga oshirish imkonini beradi. Misol tariqasida MHT hisobvaraqlarni keltiram iz. MHTga kiruvchi hisobvaraqlami va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlam i tahlil qilish AQSH iqtisodiyotining asosiy yo‘nalishlarini aniqlash imkonini beradi, xususan: • mamlakat m illiy boyligini, uning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini tugallangan yil va u n d an oldingi davrlar uchun takror ishlab chiqarish jarayonining natijalari asosida baholash; • MHT m akroiqtisodiy ko‘rsatkichlari yordamida iqtisodiy faoliyat va milliy (m intaqaviy) xo‘jalikning rivojlanishi, daromadlami taqsimlash va qayta taqsimlash, daromadlardan iste’mol qilish, jam g‘arish uchun foydalanish jarayonlarining natijalarini aniqlash; 43 • iqtisodiyot alohida sektorlarining rivojlanishini tahlil qilish va ulam ing umumiy ijtimoiy-iqtisodiy natijalarga qo‘shgan hissasini baholash; • tovarlar ishlab chiqaruvchi va xizmatlar ko‘rsatuvchi tarmoqlar tarkibidagi o‘zgarishlar darajasini baholash; • A Q SH va boshqa mamlakat laming jahon iqtisodiyotidagi o ‘mini aniqlash uchun ular MHTning ko‘rsatkichlarini taqqoslash; • M H T ko‘rsatkichlarini bir-biri bilan uyg‘unlikda va qo‘shimcha hisob-kitoblar bilan ko‘rib chiqish; • k o ‘ rsatkichlar tarkibidagi o‘zgarishlarni va ular o ‘rtasidagi korrelatsion bog‘liqliklarni aniqlovchi hisobvaraqlar asosiy ko‘rsatkichlari dinamikasi. M H T hisobvaraqlarini aniq maqsadni ko‘zlab tahlil qilish normal tadbirkorlik faoliyatini va davlat darajasida asoslangan iqtisodiy siyosatni ta’minlovchi marketing tadqiqotlarining zaruriy tarkibiy qismi hisoblanadi. YalM, YaMD va MD tarkibini tahlil qilish iqtisodiyotning tarkibini, uning samaradorligini baholash, alohida tarm oqlar va sektorlaming mamlakat xo‘jaligining rivojlanishiga qo‘shgan hissasini aniqlash imkonini beradi. Shu asosda rivojlanishning yuzaga kelgan xili (sanoat, agrar-sanoat, agrar), m akroiqtisodiy natijalar o‘sishining omillari hamda unda ekstensiv va intensiv m anbalarning roli aniqlanadi. MHT ko‘rsatkichlarini tahlil qilishning alohida vazifasi tovarlar va xizmatlar, ishlab chiqarish va iste’mol, jam g‘arma va iste’mol, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish iste’moli o‘rtasidagi, birlamchi va ikkilamchi daromadlar o ‘rtasidagi eng muhim iqtisodiy ulushlami aniqlashdan iborat. MHTni tahlil q ilish doirasidagi vazifalardan biri moliya-kredit mexanizmining darom adlarni taqsimlash va qayta taqsimlashdagi, yakuniy darom adlam i shakllantirishdagi rolini baholashdan iborat. M am lakatning iqtisodiy ahvolini yanada batafsil tahlil qilish q o ‘sh im ch a ko‘rsatkichlarni jalb qilishni va tahliliy hisob-kitoblami amalga oshirishni talab qiladi. Milliy iqtisodiyotning holatini va rivojlanishini MHT makroiqtisodiy k o ‘rsatkichlari asosida tahlil qilish, birinchi galda, ulaming taqdim etilgan davrdagi dinamikasini o ‘rganish va baholashni nazarda tutadi. Bu hoi iqtisodiy o ‘sish, umuman V a lM bo‘yicha ham, uning asosiy tarkibiy qismlari bo‘yicha ham stagnatsiya yoki pasayish haqida fikr bildirish imkonini beradi. Ushbu tarkibiy qismlar dinamikasining sur’atlaridagi farqlar 44 iqtisodiyot tarkibidagi o ‘zgarishlarga va uning muhim parametrlarining o ‘zgarishiga olib keladi. 0 ‘tish iq tisod iyotiga ega boMgan m am lak atlard a m ak roiq tisod iy ag reg a tla rn i oM chashning o ‘zig a xos m u am m olari. U m u m iy xu su siyatli m u a m m o la r YalM bo'yicha m a’lumotlar ishlab chiqarish hajmini va hatto rezidentlaming iqtisodiy farovonligini oMchash uchun keng qo‘llanilsa-da, ushbu yondashuv to ‘rtta kamchilikka egaligi bilan ajralib turadi: • birinchidan, mahsulotning ayrim turlarini aniq o‘lchashning iloji yo‘q, chunki ular bozorlardagi oldi-sotdining predmeti hisoblanmaydi; ular jumlasiga, masalan, davlat xizmatlari, jamoatchilik ishi xilidagi nobozor faoliyati, yordamchi xo‘jaliklami yuritish va uy-joy qiymati kiradi; • ikkinchidan, milliy hisobvaraqlar tovarlar sifatining oshishini noadekvat tarzda aks ettiradi; masalan, kompyuter sifatining keskin oshishi barobarida uning narxi pasayishi mumkin; • uchinchidan, iqtisodiy faoliyatning ayrim turlari, amalda noxush («zararli») faoliyat bilan, masalan, jinoyatchilik, atrof-muhitni ifloslantirish yoki milliy xavfsizlikka tahdidlarga qarshi kurashishni o‘zida namoyon etsa-da, YalM ga hissa qo‘shadigan turlar hisoblanadi; YalM konsepsiyasi ushbu «zararli» faoliyatga barham berishni nazarda tutmaydi; • to‘rtinchidan, milliy hisobvaraqlarda atrof-muhitning ifloslanishi yoki tabiiy resurslaming tugashi, ya’ni rivojlanayotgan mamlakatlar va o‘tish iqtisodiyotiga ega boMgan davlatlar uchun alohida ahamiyatga ega boMgan muammolar hisobga olinmaydi. Iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmini o‘lchashda tez-tez uchrab turadigan xatolaming yana bir sababi - unda xufyona yoki maxfiy bitimlar tuziladigan qora bozoming mavjudligi. O'tish iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda m akroiqtisodiy ko‘ rsatkichlarni hisoblashning o‘ziga xos muammolari 0 ‘tish iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda tub o ‘zgarishlar yuz bermoqda, shu munosabat bilan ayrim iqtisodchilaming fikriga ko‘ra, islohotlaming dastlabki yillarida ishlab chiqarishning pasayish ko‘lamlari rasmiy statistikada oshirib ko‘rsatilgan, iqtisodiyotni sog‘lomlashtirishning intensivligi esa, aksincha, kamaytirib yuborilgan bo‘lishi mumkin. Ushbu fikr quyidagi mulohazalarga asoslangan.Xususiy ishlab chiqarish hajmining pasaytirib ko‘rsatilishi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar turli sabablarga ko‘ra: soliqlardan bo‘yin tovlash, qonunlar yoki rasmiy qoidalami buzish uchun, giyohvandlik moddalari bilan savdolar yoki kontrabanda ko‘rinishida xufyona faoliyatni amalga oshirishda o‘z operatsiyalarini yashirishga urinishadi. Ko‘plab mamlakatlarda xufyona iqtisodiyot koiam lari g ‘oyat keng bo‘lganligi uchun mazkur norasmiy sektorga bo’lgan e’tibor keskin ortib bormoqda. Qora bozordagi operatsiyalar asosan naqd pul yordamida amalga oshirilganligi bois, qora bozoming koiam lari ko‘pincha naqd 45 puldagi aktivlarning miqdoriga qarab baholanadi. Milliy hisobvaraqlar tizimida o‘lchangan YalMdagi farqlar, y a’ni umumiy daromad bilan umumiy xarajatlar o‘rtasidagi farqdan foydalanish baholashning muqobil usuliga aylandi. Agar xufyona iqtisodiyot iqtisodiy o'sishning rasmiy ko‘rsatkichlaridagiga qaraganda jadalroq rivojlanayotgan bo‘lsa, u holda ishlab chiqarish hajmi o‘sishining o ‘lchangan sur’atlari pasaytirilgan bo‘lib chiqadi. 3.3.Mavjud statistika tizimlarining kamchiliklari. Kam sonli davlat savdo tashkilotlarining faoliyatini kuzatish uchun moMjallangan an’anaviy statistika tizimlari, ayniqsa, islohotlaming dastlabki bosqichida, mayda xususiy savdoning misli ko‘rilmagan darajada tez rivojlanishini qayd etishni uddalay olmadi. 46 • Indeks miqdorlarini og‘ishi. o‘tish davrida iqtisodiy faoliyatga doir m a’lumotlaming to ‘g ‘ridan to‘g ‘ri pasaytirib ko‘rsatilishi bilan bir qatorda indekslarning miqdorlarini o ‘lchash bilan bog‘liq qiyinchiliklar ham mavjud. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishda ishlab chiqarishning real hajmini o‘lchash borasidagi eng muhim muammo shundan iboratki, bunda an’anaviy statistika iqtisodiyotda yuz berayotgan jadal o‘zgarishlarni qamrab olishga moslashmagan. Davlat korxonalarida sanoat ishlab chiqarishi kabi imtiyozli faoliyat turlarining nisbatan qisqarishi an’anaviy statistikada ilgari inkor etilgan sohalardagi, masalan, xususiy xizmatlar ko‘rsatish sohasidagi o‘sish bilan kuzatiladi. Buning natijasida ko‘pincha xususiy sektoming o‘sish sur’atlarini pasaytirib, umumiy iqtisodiy pasayish va turmush darajasining pasayishi ko‘lamlari oshirib ko‘rsatiladi.