Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tahlili. Mundаrijа: Kirish i-bob. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirishning ilmiy asoslari

1.2. Asosiy makroiqtisodiy bog‘liqliklar
Normativ tarkibiy qism «Qanaqa bolishi kerak?» degan savolga javob beradi va iqtisodiy siyosat vositalarini ishlab chiqish orqali vaziyatni to‘g‘rilashga yordam beradi. Ushbu ikkita tarkibiy qismning uyg‘unlashuvi siyosiy tizimdan qat’iy nazar har qanday mamlakatning iqtisodiy ahvolini makroiqtisodiy tahlil qilishda namoyon bo’ladi. Mamlakatlaming iqtisodiy siyosatidagi farqlar birinchi galda pozitiv va normativ tarkibiy qismlaming ulushi bilan belgilanadi. Davlat tomonidan tartibga solish tarafdorlarida normativ yondashuv yaqqol ifodalangan,liberallarda esa bilim orttirishga (pozitiv) yo‘naltirilganlik ustunlik qiladi, ular ko‘proq bozoming kuchiga ishonib, bozor erkinligini nazarda tutadi, davlat tomonidan ta’sir etishning bilvosita, tuzatish kirituvchi vositalaridan foydalanishni afzal ko‘radi: iqtisodiy vaziyatni monitoring qilish; iqtisodiyotda amal qiluvchi sababli-oqibatli mexanizmlami tahlil qilish; moliyaviy oqimlami tadqiq etish asosida iqtisodiyot sektorlari o'rtasidagi o‘zaro bog’qliklami o‘rganish; iqtisodiy siyosatni tadqiq etish va yangi iqtisodiy strategiya variantlarini ishlab chiqish (makroiqtisodiy tuzatishlar kiritish dasturlarini ishlab chiqish); Ma’lumki, iqtisodiyotni modemizatsiyalash va diversifikatsiyalash sharoitida bir qator institutsional tarkibiy o‘zgarishlami, xususan, mavjud makroiqtisodiy imkoniyatlardan oqilona foydalanish, pulkredit siyosati, budjet-soliq siyosati hamda tolov balansini, real iqtisodiy sektor va makroiqtisodiy jarayonlaming prognozlash va boshqalarga bo‘lgan talabini chuqurroq o‘rganish, iqtisodiy tejamkorlikni kuchaytirish masalalarini ommaviy hal qilish lozim. Maqsadga erishish uchun avvalo, har bir sektor va bo’lim faoliyatining atroflicha, chuqur tahliliga asoslanib, ichki imkoniyatlardan tobora unumliroq foydalanishga, kamroq xarajat qilib, yuqori natijalarga erishishga, ilg‘or tajribalami joriy etishga, ilg‘orlam ing tashabbuslarini ommalashtirishga alohida e’tibor berish, sifat ko'rsatkichlarini muttasil yaxshilab borish kerak. Bu makroiqtisodiy jarayonlaming ish sharoitini hisobga olib, iqtisodiy qonunlaming barcha talablari to iiq bajarilishi ustidan nazoratni, shuningdek, foydalanilmayotgan imkoniyatlami izlab topib, ishga solishni aniqlashni taqozo qiladi. Bunda esa makroiqtisodiy tahlilning muhim ahamiyatini kasb etadi. Fanni o‘qitishdan maqsad talabalarga bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakat iqtisodiyotining tahlili hamda prognozi uchun talab qilinadigan nazariy va amaliy masalalar to‘g ‘risida bilimlar berish hisoblanadi. Ushbu fanning maqsadi esa hisobot asoslarini o‘rgatish, mamlakat iqtisodiyotida daromad va boyliklar taqsimotiga, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar faoliyatiga ta’sir etuvchi budjet, soliq, pul-kredit siyosatlari, tolov balansi va tashqi qarzni tahlil qilayotganda asosiy konsepsiyalar, soliq sohasi, davlat xarajatlari va kapital qarz siyosati bilan tanishtirishdan hamda makro ko‘rsatkichlami prognozlashdan iborat.Faning mazmuni-makroiqtisodiy tahlil va prognozlashning paydo bo’lishi, rivojlanishi bosqichlari va xususiyatlari, uslubiyoti va usullari, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar axborot obyekti, makroiqtisodiy jarayonlaming iqtisodiy tahlili, budjet, soliq, pul, kredit siyosati, to’lov balansi, bandlik, ishsizlik va inflatsiya darajasidagi o'zgarishlar va ular rivojlanish qoidalarining takomillashuvining nazariy va amaliy asoslarini o‘rgatadi. Makro iqtisodiy tahlilning asosiy boMimlari quyidagilar: makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirishning uslubiy asoslari, makroiqtisodiy jarayonlarning iqtisodiy tahlilini o‘rganish, uni yanada rivojlantirish, takomillashtirish, mavjud imkoniyatlardan to ‘liq foydalanish, erishilgan muvaffaqiyatlarni keng yoyish va yo‘lga qo‘yilgan kamchiliklaming sabablarini o ‘rganish hamda ularni imkoni boricha tugatishga yordam berishdan iborat. Shunday qilib, makroiqtisodiy tahlilning vazifalariga quyidagilar kiradi: iqtisodiy tahlil va prognozlashning ilmiy asoslarini o‘rganish; makroiqtisodiy tahlilning uslubiyoti va usullarini har tomonlama o'rganish; makroiqtisodiy tahlil va prognozlashning axborot ta’minotini mustahkamlash choralarini ko'rish, kamchiliklarni o‘z vaqtida oldini olish; real sektorning batafsil o‘rganish asosida rejaning bajarilishiga baho berish;to‘lov balansining iqtisodiy tahlilga ta’sir qilgan omillar va ularning sabablarini o‘rganish;budjet-soliq sektorining makroiqtisodiy tahlilini qilish va undagi o'zgarishlarni amaliyotga tatbiq etishni o‘rganish; pul-kredit sektorining iqtisodiy tahlil qilish va ilg‘or tajribalarga tayangan holda rivojlantirish va mustahkamlashga yordam beradigan tadbirlami ishlab chiqish va amalga oshirish;bandlik, ishsizlik va inflatsiya darajasining iqtisodiy tahlil yakuniga ko‘ra, ish natijalariga ta’sir qilgan omillar va sabablarni o'rganish; makroiqtisodiy jarayonlarning kelajak holatini aniqlash, prognoz modellari va usullarini to‘liq o ‘rganish; aniq obyekt misolida prognozlashni amalga oshirishni o‘rganish.Bu vazifalaming bajarilishini ta’minlash uchun makroiqtisodiy tahlil obyektiv va aniq bo‘lishi, muntazam o‘tkazilib turilishi lozim. Noxolis va mavhum tahlil natijalarga noto‘g‘ri baho berilishiga. sektorlar faoliyati samaradorligini oshirish yuzasidan noto‘g ‘ri takliflar kiritilishiga olib keladi. Makroiqtisodiy tahlil shunday vositadirki, uning yordamida makroiqtisodiy tahlil axborot ta’minoti, real sektor, to‘lov balansi,budjet-soliq siyosati, pul-kredit siyosati, bandlik, ishsizlik va inflatsiya darajalar ustidan nazorat yuritish mumkin bo’ladi.Bulardan biri mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tahlil qilish va prognozlashda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlami bir xil usul va uslublarda hisoblashdir.Darhaqiqat, mamlakatning iqtisodiy holatini, o‘tkazilayotgan joriy chora-tadbirlaming zarurligini, ularning samarasini baholashda, istiqbolini aniqlashda iqtisodiy tahlil va prognozlash juda katta ahamiyatga ega. Tahlilning muhim vazifalaridan biri mamlakatda sodir bo‘layotgan jarayonlarni modellashtirishning sifatini oshirish,o'tkazilayotgan iqtisodiy siyosat natijalarini aniqlashdir. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash asosiy ilmiy-amaliy yo‘nalishlardan biri bo‘lib, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlaming o‘zaro bog‘liq jihatlarini aniqlashga yordam beradi. «Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash» fanining vazifasi milliy iqtisodiyot ko‘rsatkichlarini baholash va monitoring o‘tkazishda foydalanadigan usullar majmuini o‘rganishdir. Shu maqsadda mamlakatimizda ishlab chiqariladigan tovar va xizmatlaming jami hajmini hisoblash, inflatsiya sur’atlarini, ishsizlik darajasini, to‘lov balansi saldosini va valuta almashtiruv kursi ko‘rsatkichlarini tahlil qilish usul va uslublari bayon etilgan. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash ko‘rsatilgan iqtisodiy agregatlar o ‘zgarishlarini tushuntirib, iqtisodiyotda kutilmagan o‘zgarishlaming oldini olish va bu borada tegishli chora-tadbirlar, yo‘nalishlar taklif etish maqsadiga asoslangan. Mamlakatda sodir bo‘ladigan holatlarning aniq tahlili va bu jarayonda zarur bo‘ladigan iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish aniq iqtisodiy va statistik ma’lumotlami izchillik bilan to‘plashni talab etadi. «Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash» fani makroiqtisodiyot doirasida nazariy va amaliy masalalami o ‘rganish va uni mo‘tadiI rivojlantirishning yechimlarini topishda hamda «iqtisodiyot» ta’lim yo‘nalishi mutaxassislarining shakllanishida katta ahamiyatga ega. Ushbu fanning yutuq va xulosalaridan mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning qisqa va uzoq muddatlarga belgilangan dasturlarini ishlab chiqishda keng foydalaniladi. O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishini prognozlash uchun talabning yuqori boiganligi sababli fanning ahamiyati va uni o ‘rganish zarurati katta. 10 Shunday qilib, «Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash» kursi ichki hamda tashqi sharoitda mamlakatning iqtisodiy ahvolini tahlil qilish usullari va vositalarini; real, budjet va tashqi sektorlar manfaatlarining muvazanatini hisobga oigan holda umuman iqtisodiyot bo‘yicha moliyaviy oqimlarni tartibga solish mexanizmlarini, iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantirish, pul, budjet va valyuta siyosati vositalari yordamida nomutanosibliklarga barham berish, mamlakat iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish istiqbollarini belgilash, rejalashtirishni asosi bo‘lgan prognozlashni amalga oshirish, makroiqtisodiy muammolarga tuzatishlar kiritish maqsadida makroiqtisodiy dasturlami tuzish tamoyillarini o ‘rganadi.
Makroiqtisodiy tahlil, yuqorida ta’kidlanganidek, iqtisodiyotning to‘rtta sektorini tahlil qilishga qaratilgan: real (xususiy), davlat (budjet), pul va tashqi. Real sektor - unda tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish va ularni iste’mol qilish amalga oshiriladigan sektor. Real sektoming asosiy subyektlari b o iib uy xo‘jaliklari va korxonalar hisoblanadi. Uy xo‘jaliklari resurslar bozoriga yer, mehnat resurslari va kapitalni yetkazib beradi, tovarlar bozorida tovarlar va xizmatlarga b oigan talabni yuzaga keltiradi. Uy xo‘jaliklari, o ‘zining yuzaga kelgan iqtisodiy vaziyat va uni o‘zgartirish istiqbollari haqidagi tasaw uriga asoslangan holda iste’mol qilish, jam g'arish va moliyaviy bozorlarda investitsiyalarga qancha summa sarflash haqida qarorlar qabul qiladi. Pul sektori iqtisodiyotni moliyaviy xizmatlar bilan ta’minlaydi.
Davlat sektorining iqtisodiy roli samarali m e’yoriy-huquqiy bazani yaratish, muayyan ijtimoiy ne’matlami (masalan, ta’lim, infratuzilma va ijtimoiy himoyalash tizimi) taqdim etish, soliq tizimini nazorat qilish va davlat xarajatlarini boshqarishdan iborat. Tashqi sektor iqtisodiyotning norezidentlar bilán barcha operatsiyalarini birlashtiradi. Har bir sektor ichidagi va 11 sektorlar o ‘rtasidagi o ‘zaro iqtisodiy bitimlar quyidagi asosiy makroiqtisodiy hisoblarda qayd etiladi: milliy hisoblar tizimi; to‘lov balansi; monetär hisoblar;budjet sekjori hisoblari. Har bir makroiqtisodiy hisobvaraq nafaqat mamlakatdagi iqtisodiy ahvolni tahlil qilish va makroiqtisodiy tahlil dasturlami ishlab chiqish, balki makroiqtisodiy siyosat monitoringini amalga oshirish uchun ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, milliy hisoblar tizimi iqtisodiy o ‘sish, bandlik va narxlar darajasi, eksport va import haqidagi m a’lumotlarni o ‘zida mujassam etadi. Ushbu ko‘rsatkichlar iqtisodiy siyosat chora-tadbirlarini tahlil qilish va belgilash uchun bevosita indikatorlar hisoblanadi. To‘lov balansi mamlakatning tashqi dunyo bilan, bir tomondan, iqtisodiy rivojlanish uchun qo‘shimcha imkoniyatlarni ta’minlashi mumkin bo‘lgan, ikkinchi tomondan esa iqtisodiy siyosatga muayyan cheklovni joriy etuvchi barcha iqtisodiy bitimlari haqidagi m a’lumotlarni o ‘zida mujassam etadi. Monetär sektorining hisoblari inflatsiyaga va to‘lov balansining holatiga bevosita ta’sir etuvchi pul va valuta siyosatini aks ettiradi. Budjet sektorining hisoblarini o ‘rganish hukumat daromadlari va xarajatlarining darajasi, davlat qarzi va budjet taqchilligini moliyalash manbalari haqida axborot beradi. Ushbu hisob ko‘rsatkichlari nafaqat iqtisodiy faollikka, balki aholining farovonligini belgilab beruvchi ijtimoiy siyosatga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiyotning muvozanatlashganligi ichki va tashqi makroiqtisodiy muvozanatga erishishni anglatadi. Ichki muvozanat kamida real, budjet va pul-kredit sektorlarining muvozanatini anglatadi. Har bir sektor bitimlarining muvozanati nolga teng bo‘lishi kerak.