Махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети


–chizma. Real mahsulot o’sishini aniqlab beruvchi omillar



Download 11,36 Mb.
bet157/210
Sana03.02.2023
Hajmi11,36 Mb.
#907295
1   ...   153   154   155   156   157   158   159   160   ...   210
Bog'liq
УМК-Иқт. наз. (ноиқт) Бекзот принт

4–chizma. Real mahsulot o’sishini aniqlab beruvchi omillar.

Real mahsulot ikki asosiy usulda ko’paytirilishi mumkin (4-chizma):


1) resurslarning ko’proq hajmini jalb etilishi;
2) ulardan ancha unumli foydalanish yo’li bilan.
Amaliy hayotda iqtisodiy o’sishni susaytirib turuvchi omillar ham mavjud bo’ladiki, ular mehnat muhofazasi, atrof muhitning ifloslanishi kabi holatlar natijasida kelib chiqadi. Keyingi yillarda respublikamizda davlat tomonidan atrof-muhit ifloslanishining oldini olish, xodimlar mehnat sharoitini yaxshilash va sog’lig’ini muhofaza qilishni tartibga solishda muhim tadbirlar amalga oshirildi. Bu o’z navbatida iqtisodiy o’sish sur’atiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Chunki bunday tadbirlarni amalga oshirish tegishli xarajatlarni taqozo qiladi. Shu orqali mehnat unumdorligini oshirish uchun zarur bo’lgan mablag’lar boshqa tomonga jalb qilinadi.



  1. Iqtisodiy o’sish modellari.

Iqtisodchi olimlarning iqtisodiy o’sish omillarini o’rganish hamda uning kelgusidagi natijalarini bashorat qilish borasidagi tadqiqotlari pirovardida turli iqtisodiy o’sish modellarining yaratilishiga olib keldi. Bu modellar o’z mazmuniga ko’ra bir-birlaridan farqlansada, ularning asosida ikkita nazariya – makroiqtisodiy muvozanatning keynscha (keyinchalik neokeynscha) nazariyasi hamda ishlab chiqarishning klassik (keyinchalik neoklassik) nazariyasi yotadi.
Iqtisodiy o’sishni tahlil qilishda neoklassik nazariya namoyondalari quyidagi noto’g’ri nazariy shartlarga asoslanadilar:

  1. mahsulotning qiymati barcha ishlab chiqarish omillari tomonidan yaratiladi;

  2. ishlab chiqarish omillarining har biri o’zining keyingi qo’shilgan mahsulotiga tegishli ravishda mahsulot qiymatini yaratishga hissasini qo’shadi. Shunga ko’ra, bunga javoban barcha keyingi qo’shilgan mahsulotga teng keluvchi daromad ham oladi;

  3. mahsulot ishlab chiqarish va buning uchun zarur bo’lgan resurslar o’rtasida miqdoriy bog’liqlik mavjud;

  4. ishlab chiqarish omillarining erkin tarzda amal qilishi hamda ular o’rtasida o’zaro bir-birining o’rnini bosish imkoniyati mavjud.

Biz oldingi boblarda aytganimizdek, neoklassik va boshqa ayrim yo’nalishdagi nazariyotchilar bu yerda ham ikkita uslubiy xatoga yo’l qo’yadilar:

  1. ular ishlab chiqarish omillarining barchasi bir xil qiymat yaratadi, ular qiymatni yaratishda baravar ishtirok etadi, deb hisoblaydilar. Xolbuki, barcha ishlab chiqarish vositalari hyech qanday yangi qiymat yaratmaydilar, balki o’zlarining qiymatlariga teng miqdordagi qiymatni jonli mehnat yordamida yangi yaratilgan mahsulotga o’tkazadilar. Lekin barcha omillar yaratilgan va o’sgan (ko’paygan) mahsulotning nafliligini yaratishda qatnashadilar;

  2. ular doimo barcha omillar ichida jonli mehnatning faol rol o’ynashini, qolganlari esa passiv rol o’ynashini unutadilar. Chunki hyech bir tabiiy resurs, kapital resurlari jonli mehnat tomonidan harakatga keltirilmasa, o’zicha harakatga kela olmasligi, irib-chirib o’z joyida ham jismonan, ham qiymati yo’q bo’lib ketishi, ularning qiymati faqat jonli mehnat tomonidan saqlab qolinishi million yillardan beri milliard martalab tasdiqlanib kelmoqda. Lekin negadir ularning bunga e’tibor bergisi kelmaydi.

Neoklassik model ko’p omilli hisoblanib, amerikalik iqtisodchi P.Duglas va matematik Ch.Kobb yaratgan ishlab chiqarish funksiyasi asos qilib olingan. Kobb-Duglas modeli orqali ishlab chiqarish hajmining o’sishida ishlab chiqarish turli omillarining ulushini aniqlashga harakat qilinib, u quyidagicha ifodalanadi:
,
bu yerda:
Y – ishlab chiqarish hajmi;
K – kapital sarflari;
L – ishchi kuchi sarflari;
A, ,  - ishlab chiqarish funksiyasining koeffisiyentlari:
A – mutanosiblik koeffisiyenti;
 va  - ishlab chiqarish hajmining ishchi kuchi va kapital sarflari bo’yicha elastiklik koeffisiyenti.
Elastiklik koeffisiyenti bir ko’rsatkich miqdorining o’zgarishi natijasida boshqa bir ko’rsatkich miqdorining o’zgarishi darajasini ifodalaydi. Shunga ko’ra,  koeffisiyenti kapital sarflarining 1%ga o’sishi ishlab chiqarish hajmining necha foizga o’sishini,  koeffisiyenti esa ishchi kuchi sarflarining 1%ga o’sishi ishlab chiqarish hajmining necha foizga o’sishini ko’rsatadi.  va ning yig’indisi ishchi kuchi va kapital sarflarining bir vaqtning o’zida 1%ga o’sishi ishlab chiqarish hajmining necha foizga o’sishini ko’rsatadi.
Ch.Kobb va P.Duglas o’z tadqiqotlarida AQSh qayta ishlash sanoatining 1899-1922 yillar mobaynidagi ish faoliyatini tahlil qilib, ishlab chiqarish funksiyasining ko’rsatkichlarini aniqlashga harakat qilganlar:
.
Bu ko’rsatkichlar shuni anglatadiki, o’sha davrda AQSh qayta ishlash sanoatida kapital sarflarining 1%ga oshirilishi ishlab chiqarish hajmini 0,25%ga, ishchi kuchi sarflarining 1%ga oshirilishi esa ishlab chiqarish hajmini 0,75% ga oshishiga olib kelar ekan.
Keyinchalik Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funksiyasini golland iqtisodchisi Yan Tinbergen yanada takomillashtirib, unga yangi omil – texnika taraqqiyoti ko’rsatkichini kiritdi. Natijada ishlab chiqarish funksiyasi formulasi quyidagi ko’rinishni oldi:
,
bu yerda: yert – vaqt omili.
Ishlab chiqarish funksiyasiga vaqt omilining kiritilishi endilikda nafaqat miqdor, balki «texnika taraqqiyoti» atamasi orqali uyg’unlashuvchi sifat o’zgarishlari – ishchi kuchi malakasining o’sishi, innovasiya jarayonlarining kuchayishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning takomillashuvi, jamiyat miqyosida ma’lumotlilik darajasining oshishi va boshqalarni ham aks ettirish imkonini berdi.
Iqtisodiy o’sishning keynscha modeli makroiqtisodiy muvozanatning keynscha nazariyasini rivojlantirish va unga tanqidiy yondoshish natijasida vujudga kelgan. Bu modellar orasida ingliz olimi R.Xarrod va amerikalik olim Ye.Domarning iqtisodiy o’sish modellari e’tiborga molik hisoblanadi. Har ikkala modelning umumiy jihatlari mavjud bo’lib, ular quyidagilar orqali shartlanadi:
1) ular neoklassik modellardan farqli o’laroq bir omilli model hisoblanadi. Ya’ni bu modellarda milliy daromadning o’sishi faqat kapital jamg’arishning funksiyasi hisoblanib, kapital samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi ishchi kuchi bandligining oshishi, FTT yutuqlaridan foydalanish darajasining o’sishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi kabi boshqa barcha omillar nazardan chetda qoldiriladi; 2) ishlab chiqarishning kapital sig’imi ishlab chiqarish omillari narxlarining nisbatiga bog’liq bo’lmay, faqat ishlab chiqarishning texnik sharoitlari orqali aniqlanadi.
Neokeynscha modelda investisiyalarning o’sishi iqtisodiy o’sish va uning sur’atlarini belgilovchi omil hisoblanib, u bir tomondan, milliy daromadning o’sishiga imkon yaratadi, ikkinchi tomondan esa, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytiradi. O’z navbatida daromadning o’sishi bandlikning oshishiga imkon yaratadi. Investisiya hajmining ko’payishi natijasida kengaygan ishlab chiqarish quvvatlari daromadning o’sishi orqali to’liq ishga tushirilishi lozim.
Shunga ko’ra, Ye.Domarning modelida quyidagi tenglik orqali muvozanatning ta’minlanishi shart qilib qo’yiladi:


Download 11,36 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   153   154   155   156   157   158   159   160   ...   210




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish