Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

 
XV.3. Популяциялар генетик динамикасининг омиллари
Организмлар эволюциясининг боришида популяцияларда сифат 
жиҳатдан фарқланувчи генотиплар нисбатларининг ўзгариши туфайли 
доимо бир генотипларнинг бошқа генотиплар билан алмашиниб бориши 
содир бўлади. Бу жараён популяциялар генетик динамикасининг 
моҳиятини ташкил этади. Популяциялардаги генетик ўзгарувчанлик 
мутацион ва комбинатив ўзгарувчанликлардан ташкил топади. Генларнинг 
нисбий такрорланиш даражасини сақлашга қаратилган панмиктик 
популяциялардаги генотипларнинг мувозанати бир қатор омилларнинг 
доимий таъсири туфайли ўзгаради. Бундай омиллар қаторига мутацион 
жараён, танлаш, популяциялардаги индивидлар сони, алоҳидаланиш ва 
бошқалар киради. 
XV.3.1. Мутацион жараённинг генотиплар мувозанатига таъсири 

---

399 
Популяциялардаги генлар такрорланиш сонларининг нисбатан 
доимийлигининг сақланиши, уларда мутациялар кетмаган тақдирдагина 
мумкин бўлади. Аммо ҳақиқатда эса бундай эмас. Мутациялар эволюцияда 
ирсий ўзгарувчанликнинг бирламчи манбаи ҳисобланади. Табиийки ҳар 
бир геннинг табиий мутацияга учраши жуда кам бўлади. Аммо турли хил 
мутацияларнинг умумий миқдори етарли даражада катта бўлиши мумкин, 
чунки генларнинг сони ҳам жуда кўпдир. Мутациялар жуда ҳам секин 
кечадиган жараён ва айнан ўзлари популяциянинг генетик структурасини 
жуда кам тезликда ўзгартиради. Бу жараённи тўғри мутациялар билан бир 
вақтда тескари мутацияларнинг ҳам содир бўлиши янада сустлаштиради. 
Популяциядаги организмлар генотипи турли хил мутациялар билан 
тўйинганлиги сабабли улар кўп ҳолларда гетерозигота тарзида бўладилар. 
Масалан, маккажўхорининг турли навларида “ниҳолларнинг яшилланиши” 
мутацияси бўйича гетерозиготали ўсимликларнинг такрорланиш сони 34 
дан 66% гача фарқланади, “ялтироқлашган ниҳоллар” бўйича - 1 дан 4% 
гача кузатилади. Популяцияда мутацияларнинг концентрацияси ошиб 
борган сари гетерозиготали ўсимликларнинг ўзаро чатишуви натижасида 
уларнинг гомозигота ҳолатга ўтиш эҳтимоллиги ошиб боради. 
Популяцияларнинг мутант генлар билан катта миқдорда тўйинганлик 
ҳолатлари нафақат маданий ўсимликлар ва хонакилаштирилган ҳайвон-
ларгагина эмас, балки С.С.Четвериков кўрсатганидек, барча табиий 
популяциялар учун ҳам хосдир. Бунда популяцияда генетик табиати (ген 
ёки геном мутациялари ва хромосома қайта тузилишлари) ҳамда 
фенотипик кўриниши бўйича ҳам фарқланадиган мутациялар учрайди. Ҳар 
авлодда генофонд янги мутацияларнинг кўп бўлган сони билан бойиб 
бориши мумкин. Бу жараён