Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

Генлар дрейфи: 
Ўтган асрнинг 30-йилларининг бошларида собиқ 
Иттифоқда Н.П. Дубинин ва Д.Д. Ромашов, АҚШда С.Райтнинг 
тадқиқотлари генлар дрейфи (кўчиши)нинг ҳам популяциялардаги 
аллелларнинг учраш частоталарига таъсир кўрсатишларини исботладилар. 
Бошида биз популяциянинг чекланмаган сони ва уларда панмиксия содир 
бўлади деган тахминдан келиб чиққан эдик. Ҳақиқатда эса бу шартлар ҳеч 
қачон бажарилмайди. Яшаш шароити билан боғлиқ равишда популяциялар 
индивидлар сонининг максимал ва минимал даврларини бошидан 
кечиришларининг гувоҳи бўламиз. Бу 
популяция тўлқини
ёки ҳаёт 
тўлқини деб аталади. Шунингдек, ўсимликлар популяцияларида 
индивидларнинг маконда нотекис тарқалганлиги ҳамда ҳайвонлар 
популяцияларида сайланма чатишишлар чатишишнинг тасодифийлигини 
(панмиксияни) бузади. 
Бу ҳолат натижасида кейинги ҳар бир авлод генофонди ота-она авлод 
индивидлари ичидан танлаб олинган бир қанча индивидлар тўплами 
шаклланади. Шунинг учун у бу тўплам хатоси билан белгиланган 
ўзгарувчанликка мойилдир. Тўплам сони қанча кам бўлса, хато шунчалик 
катта, яъни аллеллар такрорланиш сонларининг бу ўзгаришлари тасодифий 
бўлиб танлов жараёнининг натижаси эмасдир. Агарда популяция танлов 
назоратида бўлса, унда танлов таъсири йўналишида бўладиган ҳар қандай 
тасодифий ўзгарувчанлик унинг самарадорлигини оширади. Тескари 
йўналишда бўладиган ҳар қандай ўзгариш эса танлашни секинлаштиради. 
Мутацион жараён натижасида йўқотилган аллел қайта тикланмаса бу каби 
тасодифий ўзгаришлар энг яхши мослашишни таъмин этувчи аллелларни 
элиминацияга, кам мослашишни таъмин этувчи аллелларнинг популяцияда 
сақланиб қолишига олиб келиши мумкин. 
Агарда генлар дрейфи популяциянинг мосланувчанлик қобилиятини 
пасайишга олиб келса, у ҳолда популяция нобуд бўлиши мумкин. Шу 
билан бирга баъзан шундай индивидлар пайдо бўладиларки, улар 
популяциянинг бошқа аъзоларидан анча фарқланадилар, юқори 
мосланувчанлик даражасига эга бўладилар. Бундай ҳодисаларни Э.Майр 
“генетик революция” деб атаган. Айрим биологлар ҳар бир янги тур 

---

404 
генетик революция туфайли пайдо бўлади деб ҳисоблайдилар. Аммо бу 
нуқтаи назар аксарият олимлар томонидан қабул қилинмаган. Кам сондаги 
индивидлар миграцияси туфайли янги популяциянинг пайдо бўлишида 
бошланғич ёки она популяциянинг кўпгина аллеллари йўқотилган бўлади 
У вақтда янги популяция даставвал камбағаллашган, кейинчалик эса 
популяция динамикасининг мутация, танлаш ва бошқа омилларининг 
таъсирида ўзгарувчи хилма-хил генофонд асосида ривожланиб боради. 
Бошланғич хилма-хиллиги чекланган генофонднинг популяциянинг 
кейинги тақдирига таъсир кўрсатиши