Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

 
II.4. Дидурагайларда ажралишнинг статистик характери 
Биринчи авлод (F
1
) дурагай ўсимликларини ўз-ўзига чатиштириш
натижасида олинган F
2 
дурагайларини генетик таҳлил қилиш туфайли
олинган фактик далилларнинг назарий кутилган сонларга қанчалик мос 
ёки мос келмаслигини баҳолаш учун фарқланишнинг қийматини аниқлаш 
лозим бўлади. Фарқланишни статистик баҳолаш учун 
χ
2
(хи-квадрат)
статистик методи қўлланилади. Бу метод ёрдамида қуйидагича иш олиб 
борилади.
Дастлаб олинган фактик сонлар асосида ажралиш кетишида ҳосил 
бўладиган синфлар бўйича жадвал тузилади. Сўнгра материал ҳажмини
ташкил этувчи барча синфларнинг фактик сонларининг йиғиндисидан 
фойдаланиб ажралишнинг эҳтимол кутилган (3:1; 1:1; 9:3:3:1) 
нисбатларига мувофиқ ҳар бир синфнинг назарий кутилган сони (q) 
ҳисоблаб чиқилади. Кейин эса ҳар бир синф учун олинган фактик 
сонларнинг назарий кутилаётган сонлардан фарқи (d) топилади. Ҳар бир 
синф фарқини кўрсатувчи сонлар квадратга кўтарилади (d
2
) ва ҳосил 
бўлган сон ҳар бир синф учун назарий кутилаётган сонга бўлинади (d
2
/q). 
Ҳар бир бўлинмадан олинган қийматлар йиғилиб, 
χ
2
қиймати аниқланади. 
Энди эса, бевосита 
χ
2
методининг тадбиқига доир мисолга ўтамиз.
Монодурагай 
чатиштириш 
натижасида 
олинган 
F
2
дурагайлар 
ажралишининг таҳлили билан боғлиқ статистика устида тўхталамиз. 
Ғўза ўсимлигида ўсимликнинг тўқ қизил (антоциан) ранги яшил 
рангли ўсимликлари устидан тўлиқсиз доминантлик қилади. Ғўзанинг 
рецессив гомозиготали яшил рангли Л-47 линияси ўсимликлари доминант 
гомозиготали қизил рангли Л-3 линиясининг ўсимликлари билан 
чатиштирилди. Олинган биринчи авлод дурагай ўсимликларининг барчаси 
оралиқ рангга эга бўлган. 
F
1
ўсимликлари ўз-ўзига чатиштирилиб иккинчи авлодда 709 та 
антоциан (қизил) рангли, 1488 та оралиқ рангли ва 720 та яшил рангли 
ўсимликлар олинди. Бошланғич ота-она ўсимликларининг ранг бўйича 
генотиплари аниқланиб, F
2
даги ажралиш 
χ
2
методи ёрдамида 
текширилади. 
Ўсимликларнинг антоциан ранги Rp гени билан, яшил ранги эса – rp 
билан белгиланиб, ота-она генотиплари ёзилади. 
Р 
♀ яшил ранг 
♂ антоциан ранг 
Л-47 
х 
Л-3 

---

28 
rprp 
ŘpŘp 
g 
rp 
Rp 
F
1
оралиқ 
ранг 
Řprp 
Р 
♀ оралиқ ранг 
♂
 
оралиқ ранг 
Řprp 
х 
Řprp 
g 
Řp rp 
Řp rp
F
2
қизил ранг 
оралиқ ранг 
яшил ранг 
ŘpŘp 
Řprp 
rprp 
1 
2 
1 
Ҳосил бўлган фенотипик синфларнинг нисбати 1:2:1 га тенг. F
2
да олинган 
далилларни 
χ
2
методи ёрдамида текширамиз. 
материал 
қизил 
рангли 
ўсимлик 
оралиқ рангли 
ўсимлик 
яшил рангли 
ўсимлик 
ўсимликлар 
сони 
Олинган 
фактик сон 
709 
1488 
720 
2917 
Назарий 
кутилган 
сон (q) 1:2:1 
нисбатда 
729,25 
1458,5 
729,25 
2917 
Фарқ (d) 
-20,25 
+29,5 
-9,25 
0 
d
2 
410,0625 
870,25 
85,5625 
d
2
/q 
0,5623 
0,5967 
0,1173 
χ
2
=∑d
2
/q 
1,2763 
Энди, 
χ
2
қиймати эҳтимоллик нуқтаи назаридан баҳоланади. Бунинг 
учун махсус Фишер жадвалидан фойдаланилади (1-жадвал). 
χ
2
қиймати 
бўйича олинган фактик соннинг назарий кутилган сонга мослигининг 
эҳтимоллиги (Р) ни аниқлаш учун аввало эркинлик даражаси топилади.
Эркинлик даражаси сони ҳамма вақт ажралишда кузатилган фенотипик 
синфлар сонидан биттага кам бўлади. Агарда фенотипик синфлар сонини 
“п”
деб белгиласак, у ҳолда эркинлик даражасининг сони 
п
1
= п-
1 га тенг 
бўлади. Мисолимизда фенотипик синфларнинг сони 3 га тенг, яъни 
п=
3. 
Демак, эркинлик даражасининг сони
п
1
= п-
1=3-1=2, яъни 
п
1
=
2. 

---

29 
Фишер жадвалининг иккинчи қаторидан 
χ
2
қийматига мос келувчи 
эҳтимоллик сонини аниқлаймиз. Жадвал далилларининг кўрсатишича 
Р
нинг қиймати 0,80 - 0,50 орасида ётишини аниқлаймиз. Бу олинган фактик 
далиллар монодурагай чатиштиришнинг тўлиқсиз доминантлик ҳолатида 
F
2
да назарий кутилган сонларга мос эканлигини кўрсатади.
Шуни ҳам қайд этиш керакки, статистикада