Махсус таълим вазирлиги бухоро муҳандислик-технология



Download 0,62 Mb.
bet2/14
Sana24.02.2022
Hajmi0,62 Mb.
#196981
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14
Bog'liq
Мирзаев Илмий тадқ. асослари.

Адабиётлар

  1. Сиденко В.Н., Грушко И.М. Основы научных исследований. Харьков.Высшая школа., 1983.

  2. Закин Я.Х., Рашидов Н.Р. Основы научных исследований. Тошкент, Ўќитувчи, 1981.

  3. Крутов В.И. и др. Основы научных исследований. М.: Высшая школа., 1989.

Хозирги замон мухандиси чукур профессионал назарий ва амалий билимга эга булишдан ташкари илмий тадкикот сохасида хам минимал билимга эга булиши керак.


Илмий техник прогресснинг тезланиши, фаннинг ишлаб чикаришга тадбик этиш, ишлаб чикариш муаммоларини ижодий ечиш – буларнинг хаммаси хозирги замон талабларига жавоб берадиган мутахассисларни тайёрловчи олий таълим ривожига таъсир курсатади. Ёш мутахассислар амалий тажрибани бевосита ишлаб чикаришда олсалар, илмий тадкикот ишлари асосларини олий укув юртларида олишлари керак. Шунинг учун булажак мутахассисни тайёрлаш – укув жараёнининг мухим формаси хисобланади.
Магистрларнинг илмий тадкикот ишлари укув процессининг куйидаги формаларида узлаштирилиши мумкин: «Илмий тадкикот асослари» курсини урганиш, берилган мавзу буйича тахлилий реферат тайёрлаш, лаборатория ишларини бажаришда ва амалий дарсларда айрим тадкикотларни бажариш, илмий семенарларда маъруза тайёрлаш ва у билан иштирок этиш, амалиёт даврида хамда курс ишларини бажариш ва магистрлик диссертациясини ёзишда айрим илмий-тадкикот вазифаларини ечиш. Булардан ташкари магистр укишдан буш пайтларида кафедра томонидан бажариладиган илмий тадикот ишларида, илмий маколаларни нашрга тайёрлашда иштирок этиши мумкин.
Назарий курсни урганиш ва илмий тадкикот тажрибаларини бажариш натижасида магистр илмий тадкикотларнинг методологияси ва методикаси, уни режалаштириш ва ташкил этишни урганиши, шунингдек, илмий тадкикот мавзуси буйича керакли маълумотни танлай олиши керак; экспериментни режалай билиши хамда уни утказа олиши, олинган натижаларни кайта ишлай билиши, эксперимент натижалари ва назарий ечимларни таккослай билиши хамда тадкикот натижалари буйича хулосалар тузишни, тадкикот натижалари буйича хисобот маъруза ёки илмий макола ёза билиши керак.
Фан – табиат, жамият ва фикрлашнинг объектив конунларининг узлуксиз ривожланиш тугрисидаги билимлар системаси булиб, кишилар ва корхоналарнинг махсус фаолияти натижасида жамиятнинг амалий етакчи кучига айланади. Фаннинг асосий максадларидан бири – объектив дунёни билишдир. Жамиятнинг тез ривожланиши фан ривожи билан чамбарчас богликдир, чунки хозирги замон фани илмий техник прогресснинг двигатели хисобланади. Фаннинг ишлаб чикаришда тадбиги мехнат самарадорлигини усишида, янги машина ва материаллар тайёрлашда, махсулотнинг мустахкамлигини ва узок муддатлигида, унинг эксплуатацион курсаткичларини яхшилашда уз аксини топади.
Фанни дарахтга киёс килиш мумкин. Хар бир янги йуналиш (дарахт шохаси) янги муаммоларни тугдиради. Фанда шохланиш куп холларда алохида шохларнинг бирлашига олиб келади. Натижада чегаравий фанлар вужудга келади. Кейинги пайтларда юзага келган янги фанлар – математик кибернетика, хисоблаш техникаси, физик-химик механика, биофизика, математик иктисод ва хоказоларни мисол тарикасида курсатиш мумкин.
Фаннинг асосий хусусияти – унинг рентабеллигидир, яъни фанга килинган бир сумлик харажот бир неча баробар булиб кайтариб олиниши мумкин. Илмий корхоналарнинг асосий вазифаси – тугалланган илмий тадкикот ишларни амалда тадбик этиш хисобланади. Бунинг учун халк хужалигининг хамма сохаларида максадни – комплекс дастурлар ишлаб чикилмокда, кайсиким булар илмий тадкикот институтлари, олий укув юртлар, конструкторлик бюролари, завод, курилиш корхоналарини илмий ишлаб чикариш комплексига бирлаштиради.
Фан жамиятни ишлаб чикарувчи кучига айланиб бормокда, чунки:
Биринчидан, ишлаб чикаришининг янги турлари ва технологик жараёнлар фан негизида илмий тадкикот институтларида тугилади. Атом энергияси ва химик технологиянинг ривожланиши, ута каттик материяларнинг олиниши – буларнинг хаммаси айтилганларнинг исботи.
Иккинчидан, илмий кашфиётлар ва уларни ишлаб чикаришга тадбиги орасида вакт тобора кискариб бораяпти.
Учинчидан, ишлаб чикаришнинг узида хам илмий тадкикотлар ривожланиб бораяпти. Олимларнинг мухандис ва ишчилар билан ижодий хамкорлиги ривожланиб бораяпти.
Туртинчидан, ишчиларнинг инженер-техник ходимларнинг профессионал сатхи кутарилган. Бу эса уз навбатида илмий билимларнинг ишлаб чикаришга тадбигини таъминлайди.
Фан – билимлар системаси сифатида

Фаннинг ривожланиши фактларни йигишдан, уларни урганишдан ва системалаштиришдан, хамда маълум фактларни ва янгиларини тушунтириб берувчи мантикан катор тузилган илмий билимларнинг айрим конуниятларини очишдан бошланади. Билиш жараёни фактларни туплаш билан боглик. Фактар системалаштирилмаса ва умумлаштирилмаса мантикан фикрланмаса хеч кандай фан пайдо була олмайди.


Оддий абстракциялар – тушунчалар ёрдамида фактлар системалаштирилади ва умумлаштирилади. Тушунчалар эса фаннинг мухим структуравий элементи хисобланади. Кенг маънодаги тушунчаларни категориялар деб аталади.
Илмий билимлар системасида илмий конуниятлар мухим ташкил этувчи звено хисобланади, бу конуниятлар табиатдаги, жамиятдаги ва фикрлашдаги ички объектив богланишларда кайтарилади.
Билимларни системалаштириш ва умумлаштиришнинг юкори формаси назария хисобланади. Назария ёрдамида умумлашган тажриба, амалиёт, илмий принцип ва усуллар урганилади, булар эса маълум жараёнларни билишга умумлаштиришга, турли факторларни уларга таъсирини тахлил килишга ва бу жараёнларни одамларнинг амалий фаолиятида фойдаланиш тугрисидаги тавсияномаларни тузишда керак булади.
Агар изланувчи изланиш давомида етарли материалга эга булмаса, илмий натижаларга эриши учун гипотезадан фойдаланади. Гипотеза – илмий асосланган фараз булиб, у ёки бу жараённи тушунтиришга каратилган. Текшириш натижасида у ёки хакикий ёки ёлгон булиб чикиши мумкин. Купгина илмий конуниятлар ва назариялар олдиндан айтилган гипотезалар асосида тузилган.
Фаннинг ривожлантиришининг асосий формаларидан бири илмий тадкикот хисобланади, яъни жараёнларни урганиш, турли факторларнинг унга таъсирини тахлил килиш хамда фан ва амалиёт учун фойдали ечимини топиш. Илмий тадкикот узининг объектига эга. Объект булиб моддий дунёнинг ихтиёрий предмети булиши мумкин, масалан, автомобил йули, курилиш материали ёки конструкцияси ва хоказо. Илмий тадкикотнинг максади – конкрет объектни танлаш ва унинг структурасини, характеристикаларини, богланишларни фанда ишлаб чикилган принцип ва методлар ёрдамида хар томонлама ва тулик урганиш хамда инсон фаолияти учун фойдали булган натижаларни олиш, уни ишлаб чикаришга тадбик этиш ва иктисодий самара олиш. Фан уз таркибига тадкикот усулларини хам олади. Усул – фаннинг бош вазифаси булган хакикатнинг объектив конунларини очувчи инструментдир.
Изланишнинг умумий усули – материалистик диалектика усулидир. Ихтиёрий сохада ишловчи тадкикотчи фалсафа конунлари билан яхши таниш булиши керак. Масалан, цемент коришмасининг котишини урганишда унинг котиш давомида юзага келадиган карама-каршиликни хисобга олиш керак. Бир томондан гидролиз, гидротация ва кристалларнинг пайдо булиши билан цемент кота бошлайди. Иккинчи томондан, бетонда юзага келадиган иссиклик ажралиши натижасида контактларнинг бузилиши кузатилади. Бу эса диалектиканинг биринчи конуни булган карама-каршиликлар кураши ва бирлиги конунинга тула мос келади.
Илмий тадкикотларни бажариш унинг методологияси билан чамбарчас боглик. Методология деганда илмий тадкикотни ташкил этишда кабул килинган усуллар, уларнинг маълум кетма-кетлиги тушунилади. Фанда методология хусусий ва умумий булиши мумкин. Умумий методология – илмий билимларни ривожланиш конунларини тадкикот килувчи материалистик диалектика принципларидир. Хусусий методология эса алохида фанларнинг конунларига хамда алохида ходисаларнинг билиш хусусиятларига таянади.
Илмий билимларни системалатиришда улар икки катта гурухга ажратилади – жамият тугрисидаги билимлар ва табиат тугрисидаги билимлар. Бу гурухларнинг хар бирида уларнинг ташкил этувчилари ажратилади – бу илмий фанлар. Биринчи гурухда – улар фалсафа, сиёсий иктисод, тарих ва хоказо фанлар. Иккинчисидан – физика, химия, техник фанлар.
Илмий билимлар системалаштирилган холатда китобларда, илмий маколаларда, авторлик гувохномалари ва патентларда, хисоботларда баён этилган.

Илмий тадкикотлар уларнинг хусусиятлари


ва классификацияси

Илмий тадкикотлар ижодий булиши керак. Ижжод эса янги кимматли, илгари номаълум натижаларни олишга каратилган булиши керак. Ижод илмий тадкикот ишлари учун хам характерлидир, чунки янги маълумот, янги илгари номаълум булган фактлар, ходисалар, конунлар, техник ечимлар ва хоказолар унинг натижалари хисобланади.


Янги илмий маълумотларни олиш – жамиятнинг социал талабидир. Бу эса уз навбатида хом-ашёга нисбатан одамларнинг тежамли муносабати хамда мехнат самарадорлигини ошириш билан бевосита боглик. Илмий тадкикотлар юкоридаги масалаларни ечишга каратилган, натижада илмий-техник прогресс ривожланиши тезлашади.
Буни куйидаги мисолда куришимиз мумкин. ХХ-аср бошида асосий транспорт воситаси булиб от-арава эди. Иктисоднинг ривожланиши натижасида транспорт окими кескин ошиб кетди. Илгариги транспорт воситаси эса бу талабни кониктира олмади. Шунинг учун илмий тадкикотларда автомобил транспортини яратиш вазифалари ечилди, бу эса илгариги транспорт туридан бир неча баробар самарали булди. Хозирги пайтда автомобил транспорти жамиятнинг социал талабини кондира олмай колди. Шу билан бирга шахарлар автомобилга тулиб кетди. Бу эса хавонинг ифлосланишига олиб келди. Ёнилгига талаб ошиб кетди. Бу шароитда автомобил транспортини бошка нисбатан самарали транспорт турига алмаштириш муаммоси тугилди. Шунга ухшаган мисоллар фан ва техниканинг ривожланиш тарихини ташкил этади. Илмий фаолият натижалари узининг янгилиги, оригиналлиги ва янгоналиги билан характерланади. Тадкикот натижалариинг ишончлилигини ошириш эхтиёжи тугилган пайтдагина илмий ишлар такрорланиши мумкин.
Хозирги пайтда илмий тадкикот ишларини амалга оширишда дедуктив, назарий методлар кулланилади. Бунда маълум маълумотлар (адабиёт тахлилидан) асосида гипотезалар илгари сурилади ва ходисанинг математик модели курилади. Кейин ЭХМ ёрдамида асосий тенгламалар ечилади, чегаравий шартлар текширилади, олинган натижалар эксперимент билан таккосланади.
Илмий тадкикот ишлари турли белгиларга караб классификацияланади. Илмий тадкикот ишларини куйидагиларга ажратиш мумкин :
Янги машиналар, констркциялар, жараёнлар ва хоказоларни тайёрлашга каратилган ишлар, булар ишлаб чикариш самарадорлигини оширишга каратилган;
Ишлаб чикариш муносабатларини яхшилашга ишлаб чикариш савиясини оширишга каратилган ишлар, бунда янги мехнат ускуналари тайёрланмайди; ижтимоий ва гуманитар фанлар сохасидаги ишлар, бунда ижтимоий муносабат, одамларнинг маънавий савиясини ошириш масалалари каралади.
Халк хужалигида мухимлиги даражасга караб илмий тадкикот ишлари куйидагиларга булинади :

  • давлат плани асосида бажариладиган ;

  • фалар академияси плани асосида бажариладиган

  • соха вазирлиги плани асосида бажариладиган

  • илмий тадкикот корхоналари плани асосида бажариладиган ишлар

таъминланиши манбаига караб илмий тадкикот ишлари куйидагиларга булинади :

  • давлат бюджети асосида бажариладиган;

  • хужалик шартномаси асосида бажариладиган

Тадкикот ишларининг бажарилиш муддатига караб улар узок муддатли (бир неча йил давомида) ва киска муддатли (одатда бир йил давомида) ишларга булинади.
Максадли белгиланишига караб илмий тадкикот ишлари куйидаги уч турга булинади :

  • фундаментал тадкикотлар

  • амалий тадкикотлар

  • ишланмалар (разработки)

Фундаментал тадкикотлар янги принципларни тузишга каратилган. Уларнинг асосий максади – жамият билиини кенгатириш, табиат конунларини чукуррок тушуниш, янги назариялар яратиш.


Амалий тадкикотлар фундаментал тадкикотлар натижаларига таянади ва янги ускуналар, машиналар, материаллар, ишлаб чикариш ва ташкил этиш масалаларига каратилган.
Ишланмаларнинг асосий максади – амалий тадкикот натижаларини амалда куллашга каратилган. Бу ишлар конструкторлик бюролари, лойиха хамда тажриба корхоналарида бажарилади.
Илмий тадккотларнинг узаро богликлиги куйидаги схемада келтирилган

Ишлаб чикариш





Узлаштириш


Техника соћаси



Лойићалаш



Ишланмалар


Фан соћаси

Амалий фанлар

Фундаментал фанлар




1-чизма. Илмий тадкикотлар ва ишлаб чикаришнинг узаро богликлиги схемаси


Тадкикот ишлари маълум кетма-кетликда олиб борилади. Амалий илмий тадкикот ишларини бажариш куйидаги 6 погонада бажарилади.


1-погона. Мавзуни танлаш. Бунда адабиётлар билан танишиш, мавзуни танлаш, изланиш аннотациясини тузиш, техник топширик турини бажаришгина календар режаси ва кутиладиган иктисодий самарадорликни аниклаш ишлари бажарилади.
2-погона. Тадкикотнинг максади ва вазифалари белгиланади. Бунда адабиётлар тахлили, илмий техник хисоботларни урганиш, мавзу буйича реферат тузиш, маълумотларни танкидий тахлил килиш ва изланиш максади хамда вазифаларини тузиш ишлари бажарилади.
3-погона. Назарий изланишлар. Бунда изланишнинг физик мохияти, гипотезани ва физик моделни танлаш, моделни математизациялаш, аналитик ифодалар олиш ва уларни назарий тахлили киради.
4-погона. Экспериментал тадкикотлар. Бунда экспериментал тадкикотлар максади ва вазифалари белгиланади. Иш бажариш режаси тузилади. Керакли материаллар, асбоблар, ускуналар танланади. Экспериментал лаборатория шароитида тажриба участкаларида, заводларда утказилади. Олинган натижалар кайта ишланади.
5-погона. Илмий тадкикотлар тахлили ва уни тартибга келтириш. Экспериментал а назарий натижаларни солиштириш, назарий моделларни аниклаш, керак булган кушимча эксперимент утказиг, илми ва ишлаб чикариш хулосаларни тузиш, илмий технику хисобот тузиш, уни такризлаш ишлари шу погонада бажарилади.
6-погона. Бажарилган ишларни тадбиг этиш ва иктисодий самара олиш.

Илмий корхоналар ва ходимлар


Республикамизда илмий тадкикот ишлари билан куйидаги корхоналар шугулланадилар :


Узбекистон Фанлар академияси таркибида булган илмий тадкикот институтлари;
Олий укув юртлари ;
Соха вазирликларига карашли илмий тадкикот институтлари.
Булардан ташкари илмий тадкикот ишлари лойиха-конструкторлик ва технологик институтларда тажриба станцияларида, илмий кутубхоналарда ва бошка корхоналарда хам олиб борилиши мумкин.
Республикада олий илмий корхона Узбекистон Фанлар академияси хисобланади. Илмий тадкикот ишларини бажариш билан бирга унда илмий ходимлар тайёрланади, конференциялар уюштирилади, олинган илмий натижаларни кенг оммалаштиради.
Илмий тадкикот ишлари билан шугулланувчи институтларида асосий структуравий булинмалари булиб булимлар, лабораториялар, секторлар, хисоблаш марказлари, экспериментал базалар хисобланади.
Фанлар академияси карамогидаги корхоналар асосан фундаментал тадкикотлар олиб боради. Олий укув юртларида фундаментал ва амалий тадкикот ишлари олиб борилади. Олий укув юртларини университет, политехника институти ва махсуслаштирилган (соха буйича) институтларга ажратиш мумкин.
Университетларда табиий ва гуманитар фанлар буйича мутахассислар тайёрланади ва шу соха буйича тадкикот ишлари олиб борилади.
Политехника институтлари техниканинг турли сохалари буйича мутахассис кадрлар тайёрлайди.
Махсуслаштирилган институтлар халк хужалигининг турли сохалари буйича мутахассислар тайёрлайди. Масалан, медицина, кишлок хужалиги, темир-йул транспорти ва хоказо.
Олий укув юртларида укув хамда тадкикот ишларини олиб борувчи асосий структуравий булинма кафедра хисобланади. Олий укув юртларида кафедрадан ташкари илмий тадкикотлар олиб бориш учун муаммовий ва сохавий лабораториялар (ПНИЛ ва ОНИЛ), укув-тажрибавий ва экспериментал хужаликлар, заводлар, хисоблаш марказлари ва бошкалар ташкил этилиши мумкин.
Илмий тадкикот ишларини амалда куллашнинг мухим воситаси олий укув юртлари билан корхоналар уртасида тузиладиган хужалик шартномаси хисобланади. Бу шартномалар икки томонлама кулай.
Соха вазирликларига карашли илмий тадкикот институтлари асосан амалий тадкикот ишларини олиб боради. Маълум соха буйича бош институт белгиланади ва у шу соха буйича бажариладиган илмий тадкикот ишларини координация килади.
Олий маълумотли, илмий тадкикот ёки илмий-педагогик ишни олиб борувчи кишилар илмий ходим хисобланадилар. Илмий ёки педагогик ишларни куйилган талаблар асосида муваффакиятли бажарувчи шахсларга илмий даража ва илмий унвон берилади.
Бизда, республикамизда, икки илмий даража мавжуд – фан номзоди ва фан доктори. Илмий даража илмий тадкикот ишларини ичига олган диссертацияни муваффакиятли химоя килингандан сунг берилади.
Куйидаги илмий унвонлар мавжуд :

  • академик

  • профессор

  • доцент

  • катта ва кичик илмий ходим

  • ассистент

Илмий унвонларни беришда олимнинг илмий тадкикот ва илмий-педагогик фаолияти натижалари хисобга олинади.


Илмий ходимлар тайёрлашнинг асоси формаси аспирантура хисобланади. Аспирантурада кундузги укиш 3 йил ва сиртки укиш 4 йил давом этади. Аспирантлар танланган мавзу буйича илмий рахбарлар рахбарлигида ишлайдилар.
Фан докторларини тайёрлашнинг икки формаси мавжуд.
Биринчиси – зининг асосий ишидан ажралмаан холда докторлик диссертациясини тайёрлаш.
Иккинчиси – докторантурада укиш. Бунда укиш муддати 3 йил.
Илмий ва илмий-педагогик ходимлар вакант уринларга конкурс асосида сайланадилар.

Назорат саволлари


1.Фаннинг асосий максади?


2.Фаннинг асосий хусусияти нимадан иборат?
3.Нега фан жамиятнинг ишлаб чикарувчи кучи деб айтилади?
4.Илмий тадкикотларнинг максади нимадан иборат?
5.Кузатиш ва эксперимент деганда нимани тушунасиз?
6.Фундаментал изланишларнинг максади?
7.Амалий изланишларнинг максади?
8.Илмий тадкикот ишларини бажаришдаги боскичлар?
9.Тадкикот ишлари билан кайси илмий корхоналар шугулланади?
10.Фан номзоди ва доктори даражаси кайси холда берилади?
11.Кайси холларда илмий унвон берилади?

Таянч иборалар


Фан,илмий тадкикотлар, илмий корхоналар, илмий ходимлар, фанда назария, гипотеза, илмий тадкикот, изланиш,аспирантура, фан номзоди ва докторлар, диссертация, илмий унвон.
Тестлар:
№1
Магистрлар илмий тадкикот ишлари асосларини фаолиятнинг кайси этапида олишлари керак.
А. Магистрлар илмий тадкикот ишлари асосларини мактабда олишлари керак.
*Б. Магистрлар илмий тадкикот ишлари асосларини олий таълим муассасида олишлари керак.
В. Магистрлар илмий тадкикот ишлари асосларини ишлаб чикариш амалиётида олишлари керак.
Г. Магистрлар илмий тадкикот ишлари асосларини ишлаб чикаришда олишлари керак.
№2
А.
*Б.
В.
Г.
2. МАВЗУНИ ТАНЛАШ, ИЛМИЙ ТАДКИКОТ ВАЗИФАЛАРИНИ БЕЛГИЛАШ
ИЛМИЙ ТАДКИКОТ МАВЗУСИНИ АСОСЛАШ УСУЛЛАРИ
Режа
1)Илмий тадкикот ишлари мавзусини асослаш усуллари.
2)Тадкикот ишларини утказиш учун техник-иктисодий самарадорликни асослаш.
3)Илмий техник информация.
4)Информацион кудирув.
5)Маълумотларни тахлил килиш ва илмий тадкикот вазифаларни тузиш.

Download 0,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish