Махсус таълим вазирлиги бухоро муҳандислик-технология



Download 0,62 Mb.
bet7/14
Sana24.02.2022
Hajmi0,62 Mb.
#196981
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   14
Bog'liq
Мирзаев Илмий тадқ. асослари.

Назорат саволлари

1.Назарий изланишлардаги асосий боскичларни тушунтиринг?


2.Дедуктив усули нима?
3.Индуктив усули нима?
4.Тахлил ва синтез усулларини изохланг.
5.Излашда гипотик усул нимага асосланган?
6.Изланишда тарихий усулнинг мохияти нима?
7.Эластик ёпишкок материаллар модели кандай тузилади?
8.Модель-аналог усулни мисолда тушунтиринг?
9.Ухшашлик критерияси даганда нимани тушунасиз?


Таянч иборалар

Гипотеза, жараён, ходиса, ижодий фикрлаш,ижодий жараён,боскичлар, Илмий тадкикот усуллари, тахлил, белгилар, абстракциялаш усули, мантикий ва тарихий усуллар, физик мохият,модель,юклар,деформация,мтериал хусусиятлари, функционал богланиш,технологик жараён,модель-ухшашлик,ухшашлик критерияси.


4. ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДКИКОТ МЕТОДЛАРИ. ЭКСПЕРИМЕНТ МЕТОДОЛОГИЯСИ.


Режа
1)Эксперимент методологияси.
2)Эксперимент режа-дастурини ишлаб чикиш.
3)Эксперимент улчашнинг бахолашнинг статистик усуллари.
4)Улчов воситалари.
5)Тажриба натижаларини график изохлаш усуллари.


Адабиётлар



  1. Сиденко В.Н., Грушко И.М. Основы научных исследований. Харьков.Высшая школа., 1983.

  2. Закин Я.Х., Рашидов Н.Р. Основы научных исследований. Тошкент, Ўќитувчи, 1981.

  3. Крутов В.И. и др. Основы научных исследований. М.: Высшая школа., 1989.

Илмий тадкикотларнинг мухим кисми эксперимент хисобланади. Эксперимент тадкикотлар – янги илмий билимлар олишнинг асосий усулларидан бири. Унинг негизида эксперимент ётади. Эксперимент деганда илмий куйилган тажриба ёки шароитни аник хисобга олувчи ходисани кузатиш уни бошкариш ва керак булганда такрорлаш жараёни тушинилади.


Эксперимент асосий максади – назарий коидаларни текшириш (ишчи гипотезанинг тасдикланиши)б хамда илмий тадкикот мавзуини кенг ва чукур урганишдан иборат. Экспериментни иложи борича киска вакт ичида утказиш ва бу учун кам материал ва пул воситаларини сарфлаш, шу билан бирга юкори сифатли натижалар олишни таъминлаган холда утказиш керак.
Экспериментни табиий ва сунъий куринишларга ажратиш мумкин. Табиий экспериментлар социал ходисаар (социал эксперимент) учун характерлидир ва хоказо. Сунъий эксперимент куп сохаларда ва биринчи навбатда техник фанларда кенг кулланилади. Бу холда ходисани микдор хамда Сифат жихатдан бахолаш учун килган холда урганилади.
Айрим пайтларда кидирув (поисковое) экспериментал тадкикотлар утказиш эхтиёжи тугилади. Бундай тадкикотлар урганиладиган ходисаларга таъсир этувчи хамма факторларни классификацияла кийин булган холларда утказилади. Утказилган кидирув экспериментга асосан тадкикотнинг тула хажмдаги дастури курилади. Экспериментал тадкикотлар лаборатория шароитида ва ишлаб чикаришда утказиладиган тадкикотларга булинади.
Лаборатория шароитидаги тажрибалар мавжуд булган асбоблар, ускуналар, махсус моделлаштирувчи мосламалардан фойдаланган холда утказилади. Бундай тажрибалар ходисаларни тулик ва сифатли урганишни таъминлайди, натижада (агар эксперимент етарлича тулик асосланган булса) минимал харажатлар эвазига яхши илмий маълумотларни олиш мумкин. Лекин бу тажрибалар хамма вакт хам урганиладиган ходисанинг реал кечишини изохлай олмайди. Шунинг учун ишлаб чикариш экспериментини утказиш эхтиёжи тугилади.
Ишлаб чикариш экспериментини утказишдан максад реал шароитда ишлаб чикариш мухитида турли тасодифий факторларнинг жараёнга таъсирини урганиш. Бундай экспериментлар курилаётган объектларда, заводларда, эксплуатацияда булган йулларда, бино ва иншоотларда утказилади. Бундай пайтларда тажрибаларнинг хажм жихатдан катта булгани учун уларни утказишда пухта тайёргарлик куриш ва экспериментни планлаштириш керак. Ишлаб чикариш тадкикотларга эксплуатациядаги объектларни курик утказиш учун тузилган махсус экспедиция ишларини хам киритиш мумкин. Масалан, йул конструкцияларининг деформацияланиш ва бузилиш жараёнларини урганиш учун ахсус экспедициялар тузилади, кайсиким улар юкори намланиш даври хисобланган бахор ва кузда йул конструкцияларини курикдан утказади. Ёки куприк конструкцияларининг кучланганлик-деформатив холатини урганиш буйича тузилган экспедициялар.
Ишлаб чикариш экспериментларидан бир тури – бу корхоналарда йигиладиган стандарт формадаги маълумотлар туплами хисобланади. Бу материалларнинг бахоси шундаги, улар бир методика асосида куп йиллар давомида системалаштирилган. Бу маълумотларни статистика ва эхтимоллик назарияси усуллари ёрдамида кайта ишлаш яхши натижаларни беради.
Айрим холларда ишлаб чикариш экспериментини анкеталаш усулида утказиш мумкин. Олдиндан тузилган анкета саволлари ёрдамида ишлаб чикариш корхоналаридан у ёки бу маълумотларни туплаш мумкин.
Ишлаб чикариш экспериментини махсус полигонларда утказиладиган тажрибалар билан хам алмаштириш мумкин. Бу тажрибалар ишлаб чикариш корхонаси технологик жараён ритмини бузмасдан утказилади.
Танланган илмий тадкикот мавзусига караб эксперимент хажми турлича булиши мумкин. Яхши холларда ишчи гипотезанинг тасдикланиши учун лаборатория шароитида утказиладиган тажрибалар етарли булади. Айрим холларда эса хам кидирув (поисковый), хам лаборатория шароитидаб хам полигонда, хам эксплуатациядаги объектда эксперимент утказишга тугри келади.
Куп холларда эксперимент утказиш учун жуда куп вакт, восита сарфланади. Илмий ходим куп микдорда кузатишлар ва улчашлар утказади, куп микдордаги диаграммаларни, графикларни туплайди, куп микдордаги окланмаган экспериментлари бажаради. Олинган натижаларни кайта ишлаш учун куп вакт сарф килади. Натижада бажарилган ишларнинг купчилиги бефойда эканлиги маълум булади. Буларнинг хаммаси экспериментаторнинг эксперимент максад ва вазифаларини аник аосламаганидан далолат беради. Шунинг учун, эксперимент утказишдан олдин, унинг методологиясини ишлаб чикиш керак булади.
Эксперимент методологияси – бу умумий принциплар, эксперимент структураси, уни куйиш ва экспериментал тадкикотларнинг бажариш кетма-кетлигидир. У куйидаги асосий этапларни уз таркибига олади : эксперимент режа-дастурини ишлаб чикиш, улчашларни бахолаш ва эксперимент утказиш учун улчов воситаларини танлаш; экспериментни утказиш; эксперимент натижаларини кайта ишлаш ва тахлил килиш.
Юкорида келтирилган этаплар традицион экспериментларга хос. Бундан ташкари экспериментнинг математик назарияси хам кенг кулланилади. Бундай экспериментлар тадкикот экспериментлар хажмини камайтиради ва аниклигини кескин оширади. Бу холда эксперимент методологияси куйидаги этапларни уз ичига олади: эксперимент план-дастурини тузиш, тажриба утказиш учун улчов воситаларини танлаш ва улчовларни бахолаш, экспериментал тадкикотлар утказиш билан бирга экспериментнинг математик планлаштириш, олинган натижаларни кайта ишлаш ва тахлил килиш.

Экспериментнинг план-дастурини тузиш


План-дастур уз ичига изланиш мавзусини, ишчи гипотезани, эксперимент методикасини, керакли материаллар руйхатини, асбоб ва ускуналарни, эксперимент иштирокчилари руйхатини, иш бажаришнинг календар режасини хамда экспериментни бажариш учун керакли сметани уз ичига олади. Айрим пайтларда булардан ташкари уз таркибига асбоблар, ускуналарни конструкциялаш ва тайёрлашни, уларни методик курикдан утказишни, хамда заводларда, курилишда утказиладиган тажриба дастурларини хам уз ичига олади.


План-дастур асосини экспериментни утказиш методикаси ташкил килади. Эксперимент методикаси эса экспериментал тадкикотларни маълум кетма-кетликда юкори савияда утказишни таъминлайди ва уз таркибида куйидагиларни уз ичига олади:

  • эксперимент максади ва вазифалари

  • таъсир этувчи факторларни танлаш

  • улчов воситаларини асослаш ва керакли улчаш микдорини белгилаш;

  • экспериментни утказиш кетма-кетлигининг изохи, эксперимент натижаларини кайта ишлаш усули ва тахлил килишни асослаш.

Эксперимент максади ва вазифаларини аниклаш – ута мухим этаплардан бири хисобланади. Маълум информациянинг тахлили, гипотезалар ва назарий ишланмалар экспериментнинг максад ва вазифаларини асослайди. Мавжуд булган илмий информация урганиладиган жараёндаги кутиладиган конуниятларни у ёки бу даражада мухокама килиш имконини беради ва эксперимент вазифаларини белгилайди. Оддий тадкикотларда вазифалар микдори унча куп булмаслиги (одатда 3-4 вазифа) керак, катта тадкикотларда уларнинг сони 8-10 тани ташкил этиши мумкин.


Таъсир этувчи факторларни танлаш – тадкикот жараёнига асосий ва иккинчи даражали факторларни аниклаш демакдир. Аввал жараённинг хисобий (расчетная схема) схемаси тахлил килинади. Натижада жараёнга таъсир этувчи факторларнинг мухимлиги жихатдан кетма-кетлик катори тузалида. Экспериментга таъсир этувчи асосий ва иккинчи даражали факторларни тугри танлаш эксперимент самарадорлиги учун мухим роль уйнади, чунки эксперимент бу факторлар орасидаги узаро муносабатини урнатишга каратилган.
Таъсир этувчи факторнинг даражасини аниклашнинг асосий принципи – унинг тадкикот жараёнидаги ролни билишдир. Буни аниклаш учун кандайдир бир узгарувчини узгартирган холда (колганлари узгармаган холда) жараённи урганадилар. Тадкикотларни утказишнинг бу принципи узгарувчан характеристикалар сони куп булмаган (1-3 та) холларда узини оклайди. Агар узгарувчилар микдори куп булса, у холда куп факторли тахлил принципини куллаш максадга мувофик.

Улчов воситаларини асослаш – бу кузатиш ёки улчаш учун керакли асбоблар, мосламалар, машиналар ва хоказоларни танлаш демакдир. Экспериментатор мамлакатда ишлаб чикариладиган улчов аппаратуралари билан яхши таниш булиши керак. Тажрибаларда биринчи навбатда стандарт, серияли ишлаб чикариладиган машина ва асбоблар фойдаланилади.


Айрим холларда эса мавзуни ишлаб чикишда махсус приборлар, мосламалар, стенлар машиналарни тайёрлаш эхтиёжи тугилади. Керакли ускуналарни тайёрлаш назарий хисоблар ва тайёрлаш мумкинлигининг амалий томонлари билан асосланишикерак. Тадкикотларда утказиладиган улчовлар махсус фан – «метрология»нин махсус конунларига асосланиши керак.
Экспериментал тадкикотларда бир жараённи урганганда асбоблардан олинган кайта улчов кийматлари, одатда, бир хил булмайди. Бу холатни хар хил сабаблар оркали тушунтириш мумкин – урганиладиган жисм хоссаларининг бир хил эмаслиги (грунт, бетон, конструкция) асбобларнинг ва уларнинг улчов аниклги синфининг мукаммалашмаганлиги, экспериментаторнинг ички субъектив холати ва хоказолар. Тажрибага таъсир этувчи тасофидий факторлар канча куп булса, алохида улчовларнинг киймати улчовнинг урта кийматидан шунча куп огади. Шунинг учун тадкикот утказиш учун минимал улчашлар микдорини урнатиш керак. Улчовларнинг минимал микдори деганда берилган аниклик даражасини каноатлантирувчи ва улчов кийматининг уртача киматини устувор (устойчивость) таъминловчи улчашлар микдори тушинилади.
Эксперимент методикасида – экспериментни утказиш жараёни батафсил изохланади. Аввал улчаш ёки кузатишни утказишнинг кетма-кетлиги тузилади. Сунгра бажариладиган хар бир операцияни бажариш кетма-кетлиги изохланади. Кузатиш ёки улчов натижаларини киритиш учун журнал формалари тузилади.
Методиканинг мухим булимларидан бири – экспериментал натижаларининг кайта ишлаш ва тахлил килишдир. Натижаларни кайта ишлашда улар осон укиладиган формадаги ёзувлар-таблицалар, графиклар, формулалар, номограммалар шаклида берилиши керак.
Экспериментал тадкикотларнинг хажми ва мехнат харажатлари аникланади. Бу эса назорат ишланмаларнинг канчалик чукурлигига, олинган улчов воситаларининг аниклик даражасига боглик. Тадкикотларнинг назарий кисми канчалик аник формулировка килинган булса, эксперимент хажми шунча кам булади. Эксперимент утказишнинг куйидаги уч холати юзага келиши мумкин.

  1. Текширилаётган жараённи бирдай белгиловчи назарий аналитик богланиш олинган. Масалан, у = . бу холда эксперимент хажми минимал булади. Чунки функция экспериментал натижалари билан бирдай аникланади.

  2. Назарий йул билан факат богланиш характери урнатилган. Масалар, у = . Бу холдв эгри чизиклар туплами берилган. Экспериментал йул билан а ва в нинг киймати аникланиши керак. Бу холда эксперимент хажми ошади.

  3. Назарий йул билан кандайдир муносабатни урнатиш иложи булмади. Факат жараённинг сифат конуниятлари тугрисидаги холатлар ишланган. Куп холларда кидирув эксперимент утказиш максадга мувофик. Экспериментал тадкикот ишлари хажми ошади. Бундай пайтларда экспериментнинг математик планлаштириш усули уринли булади.

Бажариладиган эксперимент тадкикотлар хажми белгилангач, улчов воситаларининг руйхати, материаллар хажми, иш бажарувчилар руйхати, календар план ва харажатлар сметаси тузилади. План-дастурни илмий рахбар куриб чикади, илмий коллективда мухокама килинади ва урнатилган тартибда тасдикланади.


Экспериментал тадкикотларда улчашларни бахолашнинг статистик методлари


Ихтиёрий экспериментнинг асосий кисмларидан бири улчаш хисобланади. Эксперимент натижалари улчашнинг канчалик аник бажарилишидан ва кейинг хисоблашлардан боглик булади.


Шунинг учун хар бир экспериментатор улчов процессларининг конуниятларини билиши; урганиладиган катталикларни тугри улчай билиши; улчовлардаги хатогарчиликларни бахолаш; хатогарчилик энг кам буладиган шароитни аниклай билиши ва улчов натижаларини умумий тахлил кила билиши керак.
Улчаш-кандайдир физик катталикни махсус техник воситаси ёрдамида тажриба йули билан аниклаш жараёнидир.
Улчашлар статик ва динамик булиши мумкин. Статик улчашларда улчанадиган катталик узгармас, динамик улчашларда эса узгарувчан булади.
Бундан ташкари улчашларни бевосита ёки билвосита улчашларга ажратиш мукин. Улчашларнинг уч синфи мавжуд. Ута аник улчовлар синфи – курилиш жараёнининг экспериментал тадкикотларида кулланилмайди. Эталон улчовлар учун ишлатилади. Юкори аникликдаги улчовлар – улчов хатогарчилиги берилган кийматдан катта булмаган улчов синфи, ута мухим экспериментлар утказишда хамда назорат-текширув улчовларида кулланилади. Техник улчовлар синфи – унда хатогарчилик улчов воситаларининг хусусиятларига караб аникланади.
Бундан ташкари абсолют ва нисбий улчашлар мавжуд. Улчов хатогарчилиги деганда хакикий улчов киймати Хq ва улчанган Хi орасидаги алгебраик фарк тушунилади.

ни улчовнинг абсолют хатогарчилиги деб юритилади. Нисбий хатогарчилик куйидагича топилади.



Хатогарчиликларнинг систематик ва тасодифий турлари мавжуд.
Систематик хатогарчилик – кайта утказилган экспериментларда доимий колади (ёки маълум конуният асосида узгаради). Агар бу хатогарчиликларнинг сон киймати маълум булса, у холда кайта улчовларда буни хисобга олиш мумкин.
Тасодифий хатогарчиликлар кайта улчашларда тасодифий юзага келиши мумкин. Одатда бу экспериментатор билан боглик булган хатогарчилик хисобланади.

Систематик хатогарчиликларни куйидаги беш гурухга ажратиш мумкин :



  1. инструментал

  2. улчов воситаларини нотугри урнатиш

  3. ташки мухим таъсири

  4. субъектив

  5. усул хатогарчилиги

Бу хотогарчиликларни иложи борича хисобдан чикариш керак. Бу хатогарчиликлар куйидаги усуллар ёрдамида бартараф этилиши мумкин : эксперимент бошлашдан олдин улчов асбобларини таъмирлаш, регулировка килиш, тугри урнатиш, иложи борича ташки мухит таъсирини камайтириш, 1-3 гурух хатогарчилкларни аниклашнинг асосий принципини микдорини кайта улчаш хисобланади.





Download 0,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish