Mahsulotning nomenklaturasi 13 Ishlab chiqarish

Oxaktosh. Tarkibida 8% gacha tuproq bo‘lgan kal’siy va magniyli karbonat tog‘ jinslaridan-bir, oxaktosh, dolomidlashgan va mergelli oxaktoshni pishirib juda arzon bo‘lgan xavoda qotadigan bog‘lovchi material- oxak olinadi. Olingan maxsulot bo‘lak-bo‘lak oq yoki ko‘k rangda bo‘lib u suvsiz kal’siy oksid qisman magniy oksiddan iborat. Buni so‘nmagan ѐki tosh oxak deyiladi, uni maydalab qaynovchi oxak olinadi.Agar so‘nmagan oxak tarkibida magniy oksid (Mda) 5% dan kam bo‘lsa kam magnezialli 5...20% gacha bo‘lsa magnezialli 20...41% gacha bo‘lsa dolamitlashgan oxak deb ataladi. Oxaktoshni olish. Oxaktoshni pishirish pratsessi uning tarkibidagi SaSa₃ bo‘lgan MgCa₃ ning kal’siy oksid (SaO)magriy oksid (MgA) va karbonad angidrid oxaktoshni gazi (CaO₂) ga parchalanishiga asoslangan. Karbonad angidrid oxaktoshni pishirish pratsessida boshqa gazlar bilan birga xumdondan chiqib ketadi. Natijada xumdondan toza ѐki magniy oksid bilan aralashgankal’siy oksid g‘ovak tosh sifatida olinadi. pishirish pratsessida oxaktashning og‘irligi 44% xajmi esa 12...14% kamayadi.
Kondan keltirilgan ohaktosh asosan shaxtali qmsman aylanma yoki doira shaklidagi xumdonlarda 950⁰...1100⁰ C temperatura ostida pishiriladi. SHaxtali pechlar balandligi bo‘ylab quritish qizdirish pishirish va sovutish bo‘limlariga ajratilgan. Humdonning balandligi 20m ichki diametiri 4m gacha. Xumdonda srlingan 120 t ohaktosh 24 soatdan so‘ng bo‘lak ko‘rinishida ohakga aylanadi . Yonilg‘i xarajatlari qo‘ydirilgan ohakning 15...17 protsetinni tashkil etadi . oxakni chiqindilardan olish masalasi shu kunda ahamiyatga ega. Fosfogipsdan ohak va sulfat kislota ishlab chiqarish ham sanoat ahamiyatgaega. Kalsiy sulьfat 145 y s temperaturada bevosita termik partchalanadi va bu protetsess ko‘p miqdorda issiqlik talab qiladi. Qaytaruvchilar ishtirokida ega kalsiy sulfat juda tez va anchapast temperaturaga parchalanadi Ca Sy₄ dan Say va Sy₂ hosil bo‘ladi
Professor YA. V Samiylov Nomidagi o‘g‘itlar va insektofungitsidlar institutning xodimlari labaratoriya sharoitida va sanoatda fasfagipsdan ohakva va sulьfat kislota olish usulini ishlab chiqdilar. Buning uchun asos qilib olingan , fasfagips dastlab 700...800⁰s temperaturada qizdiriladi. Qattiq qaytaruvchi sifatida metalurgiya toshko‘mir va pistao‘mir ishlatiladi. SHaxta tayorlash uchun fasfagidrid bilan kaks elakga elaklanib aralashtiriladi, keyin o‘tga chidamli chidamli idishda avvaldan qizdirilgan pechga qo‘yiladi. Pech orqali kislarodsizlantirilgan azot yuboriladi. Fasfaangidridni shaxtaga qattiq qaytaruvchilar bilan parchalash borasida olib borilgan labaratoriya tadqiqotlari natijasida parchalanishning aptimal temperaturasi 1200...125y⁰ ekanligi aniqlandi. Bunday sharoitda oltingugurtning asosiy qismi 15..2y minutga ajratiladi , temperaturada 1100⁰sdan past bo‘lganda parchalanish tezligi sezilarli darajada susayadi. Aylanuvchi tajriba pechida fasfagidritning qattiq qaytaruvchilar bilan aralashmada parchalanish protetsinni o‘rganishda olingan masuliyat lar labaratoriyada tadqiqotlarning asosiy xulosalari to‘g‘ri ekanligini ko‘rsatadi. Bu protseess kuruk vav xil usul bo‘yicha o‘rganiladi. Lekin bu usulning bazi kamchiliklari bor. Asosiy qiyinchilik pech ichida hosil bo‘ladigan xalqasimon qovushib kelgan to‘sio‘larni yo‘qotishdir . Ular materialning pech ichidagi xarakterini to‘xtatib qo‘yadi. Bu tezda hosil bo‘la boshlaydi.Demak ohak va sulfat kislotani bir yo‘la olish usulini takomillashtirish kerak ѐki boshqa texnologiyaga o‘tish kerak jumladan qaynash qatlami protsessining istiqboli kengdir. Qoratog‘ fosfogipsdan bu mao‘spadga deyarli foydalanib bo‘lmaydi chunki unda qo‘shimchalarning umumiy mio‘dori 18% gacha etadi. Asos o‘ilib olingan fosfogipsdagi qo‘shimchalar (Si Y₂ Al₂ Y₃ Fe₂ Y₅) va koks hamda yonilg‘i oksidning bir qismini o‘ziga biriktirib ayni vaqtda yangi birikmalar hosil va ohakning sifatinipasaytiradi.
So‘nmagan ohakga suv tavsiya etilsa quyidagicha reaksiya asosida so‘nadi. SaY+N₂Y =Ca (SaN)₂=116q; Bir gramm molekula say sindirilsa 116y j issiqlik yoki 1kg oxak sindirilsa 16836 j issiqlik ajralib chiqadi. Agar so‘nmagan ohak bo‘laklariga kam miqdorda (35...5y%) suv solinsa u maydalanib sinadi kukun –oxak xamiri hosil bo‘ladi. Agar suv miqdori qaytarilsa so‘ndirilgan oxak xamiri hosil bo‘ladi. Qurilishga so‘ndirilma- gan ohak maxsus gidratlarida kukun qilib keyin so‘ndiriladi . I.V. Smirnov o‘orishmaga sindirmay to‘yilgan ohakni bevosita qo‘shish taklif etdi. Bu usul yaxshi natijalar berdi.
Oxak qurilishga bo‘lak-bo‘lak, kukun xamir yoki sindirilmagan kukun holda keltiriladi. Bularning zichligi 2300..2400 kg/m³, kukun oxakniki 500kg/m³ Ohak xamirning (yoki qorishmasining ) shirali va shirasiz xillari bor. SHirali ohakning so‘nish davri shirasiz ohakga nisbatan kam. GOST 9179-7yda ko‘rsatishicha1-nav xavoda qotadigan ohakda (sunmagan) aktiv oksidlar say+mo‘y? mqdori 90% dan kam bulmasligi kerak. 2-nav ohakda esa 80% dan 3-nav ohakda 70% dan kup bulishi lozim.
Ohak sunish tezligiga kura tez sunuvchi (kupi bilan 8 minut) urtacha so‘nuvchi (kupi bilan 20 minut) va sekin sunuvchan (kamida 25 minut) turlarga bo’linadi. Ayrim xollarda ohakning sunish vaqtini tezlatish maqsadida o‘nga issiq suv qushiladi.Ohak sundirilgandan sung u 1-2 kun tinch xolatda saqlanadi.
Oxakning maydalik darajasi 1 sm² yuzada 900ta kuzi bo‘lgan elakdan o’tkazib aniqlanadi. Bunda elak kuzlaridan solingan oxakning 85 pritsenti utishi kerak. Oxak sifatini aniqlovchi raqamlar jadvalda keltirilgan.
Oddiy oxak xamiri bilan tayѐrlangan qo‘rilish qorishmasining qotishi bir nechakun davom etsa sunmagan oxak kukuni qorishmasi 30...60 minutda qoladi. Bundan tashqari sundirilmagan oxak kukuni kam suv talab etadi.
SHuning uchun so‘ndirilmagan tuyulgan oxak qotishmasining siqilishdagi mustaxkamlik chegarasi zichligi va chidamliligi so‘ndirilgan oxaknikidan bir muncha ko‘p.
Oxak qorishmasining qotishiga asosan ikki faktor taьsir kursatadi: o‘ta to‘yingan qorishmaning qaytish protsessida unga kalьsiy gidroksidning kristall xolda ajralishi; havodagi karbonad angidrid gazi taьsirida Ca Co₂ ning quyidagi reaksiya orqali xosilbo‘lishi:
Ca(OH)₂+CO₂=Ca CO₃+H₂O
Bu protsess barcha oxakli moddalarda ro‘y berib karbonlanish protsessi deyiladi. Karbonlanish protsessi asosan qorishma qatlamining qalinligi va havodagi karbonad angidridning miqdoriga bog‘liq. SHuning uchun oxakli qorishma bilan suvalgan devorda karbonlanish protsessi tez bo‘ladi. Oxak qorishmasining qotish protsessida yuz beradigan bu ikki protsess natijasida qorishmaga mustahkamlik beruvchi kalьsiy karbonad (Ca CO₃) bilan kristallangan kalьsiy gidroksid (Ca OH₂) hosil bo‘ladi. Oxak qorishmasining qotish protsessida kalьsiy karbonad qorishmaning sirtida kalьsiy gidroksid esa ichki qismida xosil bo‘ladi, qorishma sirtini zichlashtirgan kalьsiy karbonad havodagi karbonad angidridni qorishma ichkarisiga o‘tkazmaydi. Natijada Ca(OH)₂ ning kristallanishi sekinlashadi.
Oxakni tashish, saqlash va uni ishlatish. G‘isht toshdan devor terishda suvoqchilikda oxak-qum oxak-shlak va oxak-sement qorishmalari kup ishlatiladi. Ammo oxakli qorishmalarni doimiy nam taьsir etadigan joylarda, poydevorlar hamda kup qavatli uy devorlarini qurishda ishlatish mumkin emas. Oxak asosan silikat betonlar, g‘ishtlar va boshqa avtoklav buyuumlar uchun bog‘lovchi material hisoblanadi. Bo‘lak-bo‘lak oxak temir yo‘l vagonlarida usti berk mashinalarda va konteynerlarda uyilgan xolda tashiladi. Mayda qilib tuyilgan oxak temir tunukali konteynerlarda, bitum shimdirilgan qog‘oz qoplarda tashiladi. So‘ndirilmagan oxakning barcha turlari qurilishda nam taьsir etmaydigan usti berk xonalarda saqlanishi kerak. Agar oxak qog‘oz qoplarda bo‘lsa uni 10...20 kun ichida ishlatib yuborish lozim. O‘rta Osiѐda oxakqurilishda XIX asrning urtalarida juda kam ishlatilgan bo‘lib qurilishda asosan havoda qotadigan bog‘lovchi materiallardan sog‘ tuproq bilan ganch ko‘p tarqalgan edi. Respubliakda oxak ishlab chiqaruvchi yirik zavodlar birinchi bo‘lib Jizzax va Quvasoyda 1930 yillarda qurildi.
Keyinchalik Ohangaron va CHirchiq vodiylarida topilgan ko‘pdan-ko‘p oxakbop xom ashѐ zapaslari respublika ehtiѐjini qondira oladigan darajada ohak ishlab chiqarish imkonini tug‘diradi. Ilgarigi vaqtlarda ohak ѐki ganch ishlash uchun homashѐ juda oson usul bilan pishirib yuqori sifatli bog‘lovchi moddalar olingan. Bu usulga ko‘ra ohakbop xomashyo ohaktosh dolomit yoki mergilistli ohaktosh bo‘laklari tekis joyga ishlangan uchak ustida gumbaz shaklida ishlab chiqiladi. Ohaktosh gumbazning sirti sog‘ tuproq loyi bilan suvalanadi. Uning ustki qismida tutun chiqishi uchun murakab quyi qismida uchakka o‘t qalash uchun teshik qoldiriladi. Gumbaz usulida pishirilgan ohak toza va yuqori sifatli bo‘ladi . CHunki ѐnilg‘idan qiladigan maxsus kulxanaga yig‘ilib qarashlar esa murkandan chiqib ketadi. Natijada xom ashѐ toza holatda pishadi. Ammo ohak shaxtali ѐki doira shaklidagi pechlarda pishirilgan da enilg‘i kullari xom ashѐga mo\sulot rangini xiralashtiradi. Xom ashѐ tarkibida loy aralashmalari 8% dan oshmaydi.

Sexning ish rejimi.

Sexning ishlash rejasi texnologik asboblar,hom ashyo oqimi,ishlaydiganlar- ning ro‘yxatini hisoblash uchun asosiy belgi bo‘lib qoldi va yil ichida ish kuni va sutkada ishlash navbati soni bilan fazilatlanadi.
Asosiy ish olib bormaydigan,yoki ishlab chiqarisda ikkilomchi rol o‘ynaydigan tsex va bo‘limlar ikki navbat ish tarkibida ishlash mumkun.
Shu munosabat bilan quydagi ish tartibi qabul qilinadi:
Bog‘lovchi moddalar ishlab chiqarish zavodlari odatda ikkita asosiy tsexga ega bo‘ladi. Ular: kuydirish va maydalash tsexlari. Bazi bog‘lovchi moddalar ishlab chiqarish sexlarida zavodlarida uchinchi tsex tuyish sexlari ham mavjud bo‘ladi.
Tayyor mahsulotlarning ombori bilan kuydirish tsexlari uchun ishni sutkada uch navbat bo‘yicha va bir yilda uzluksiz hafta bo‘yicha 350 kun deb hisoblaydi,qolgan 10 kunni har yili tuzatish uchun ajratiladi. Asosiy ish olib
bormaydigan yoki ishlab chiqarishda ikkilamchi rol o‘ynaydigan tsex va bo‘limlar ikki navbat ish tarkibida ishlashi mumkin.
Maydalash tsexlari uchun ish tartibi esa bir yilda uzluksiz hafta bo‘yicha 305 kun,navbat navbat soni esa bir sutkada ikkita deb qabul qilingan,uchinchi navbatda esa asbob-uskunalarni tuzatish ishlari olib boriladi.
Bog‘lovchi moddalar ishlab chiqarish zavodlari uchun,agar tsexlar bir-biridan omborlar bilan bo‘linmagan bo‘lsa,unda kuydirish va maydalash tsexlari bir ish tartibida ishlashi kerak.
Yakuniy hisoblangan belgilarni jadvalga rasmiylashtirish kerak.