«Mahalliy xomashyolar va ikkilamchi resurslar asosida innovatsion texnologiyalar»

Литература 
1. 
А.Н.Бобоқулов., А.У.Эркаев., З.К.Тоиров., Кучаров Б.Х. Исследование 
процесса получения карбоната калия с применением диэтиламина // 
Международная 
научно-техническая 
конференция 
молодых 
ученых
«Инновационные материалы и технологии – 2020» г. Минск, Республика 
Беларусь 09-10 января 2020 г. 

---

242 
SANOATDA FOYDALANIB BO‘LINGAN KATALIZATOR 
QOLDIQLARIDAN MIKROELEMENTLAR OLISHDA FOYDALANISH 
O.K.Rahmonov, Z.S.Karimova
Farg‘ona Politexnika Instituti 
Annotatsiya: Hozirgi kunda kimyo sanoatida foydalanilib bo‘lingan 
katalizatorlarni regeneratsiya qilish va qayta ishlash usullarini yaratish hamda ishlab 
chiqishga tadbiq etish ishlab chiqarish sanoatida katta ahamiyatga ega. Shu nuqtai 
nazardan hom ashyo bazasining qisqarishi va ekologik vaziyatning yomonlashishi
bilan bog‘liq holda, hosil bo‘lgan chiqindilarni keyinchalik foydalanishga yaroqli
mahsulotlar qilib qayta ishlash maqsadga muvofiqdir. Ikkilamchi hom ashyo deb 
hisoblanishi mumkin bo‘lgan chiqindilarga foydalanib bo‘lingan katalizatorlar kiradi. 
Kalit so‘zlar: katalizator, mikroelementlar, mikroo‘g‘itlar, o‘simlik ,Cu, Zn, 
Mo,PHK-4.
Tirik organizmlar va o‘simliklardagi birorta muhim biokimyoviy yoki 
fiziologik jarayon u yoki bu turdagi mikroelementlarsiz amalga oshmaydi. 
Mis, marganes , temir , rux bor, oltingugurt, kremniy kabi 30 dan ortiq 
mikroelementlar o‘simlik hayotida juda muhim ro‘l o‘ynaydi. O‘simlikning o‘sib 
rivojlanishi, gullab meva tugib, mo‘l –ko‘l hosil berishi tuproq tarkibida 
mikroelementlar yetarli darajada mavjudligiga bog‘liqligi isbotlangan. 
Mikroelementlar ta’sirida o‘simlik barglarida xlorofill ortadi, fotosintez 
jarayoni yaxshilanadi, o‘simlikning barcha qismlarida hayotiy faollik oshadi. 
Tuproqda mikroelementlar yetarli bo‘lsa, o‘simliklar azot, fosfor, kaliy va boshqa 
elementlarni yaxshi o‘zlashtiradi.
Mikroelementlar o‘simlik organizmi metabolizmida muhim fiziologo-
biologik vazifani bajaradi. Ular to‘qimadagi sintetik jarayonlarda qatnashadi, 
xususan, o‘simliklar o‘sishi va rivojlanishida, shuningdek organizmdagi reaksiyaning 
tezligi va yo‘nalishini belgilab beradi. Ular yetishmaganda organik moddalar sintezi, 
fosfor va azot almashinuvi buziladi, o‘simlik to‘qimlaridagi asosiy almashinish 
jarayonlari tezligi pasayadi. 
Tarkibida mikroelementlar bo‘lgan kompleks o‘g‘itlar ishlab chiqarish 
jarayoni, asosan, arzon va ishlatilish imkoniyatlari bo‘lgan homashyolarning 
yetishmasligi asosida birmuncha qiyin holatda qolib ketmoqda.Shu nuqtai nazardan 
rangli metallurgiya ikkilamchi mahsulotlari (kislorod-alangali pech elektrofiltrlari 
kukuni – qurumi, rux bug‘lanmasi) va ishlatib bo‘lingan past haroratli katalizatorlar 
(PHK – 4), rux atsetatli katalizatorlar qo‘llanilishga qulay va yuqori imkoniyatlarga 
ega bo‘lgan homashyo bo‘lishi mumkin.
Ammiak ishlab chiqarish jarayoni murakkab jarayon hisoblanib, bir necha 
bosqichlarni o‘z ichiga oladi, har bir bosqich ma’lum bir katalizatorlar va 
adsorbentlar yordamida amalga oshiriladi. Jumladan,
temir, xrom, rux, mis, nikel, 
kobalt, molibden va boshqa metallar yoki ularning birgalikdagi aralashmalaridan 
tayyorlangan katalizatorlardan foydalaniladi. Barcha katalizatorlar ishlash davomida 

---

243 
sodir bo‘ladigan fizik va kimyoviy ta’sirlar natijasida foydalanishga yaroqsiz holatga 
keladi. 
Reaksiya davomida har qanday katalizatorni aktivligi o‘zgaradi,ba’zan 
aktivligi oshadi, lekin ko‘pincha kamayadi va bora-bora butunlay aktivsizlanadi, 
ya’ni hamma katalizator ham abadiy ishlamaydi.Vaqt o‘tishi bilan katalizator 
aktivligining kamayishiga katalizatorni eskirishi deyiladi. 
Ba’zi moddalar katalizator ishlash jarayonida, uning aktivligini kamaytiradi 
yoki butunlay yo‘qotadi.Bunday modda katalizator zaxari yoki kontakt zaxari, ba’zan 
esa antikatalizator deb aytiladi. 
Qaytmas 
zaxarlanishda, 
zaxar 
katalizatorning 
aktivligini 
yo‘qotadi.Zaxarlangan katalizatorning aktivligini tiklab bo‘lmaydi. Masalan: H
2
S, 
PH
3
ko‘p katalizatorlarni qaytmas qilib zaxarlaydi. 
Foydalanib bo‘lingan katalizator qoldiqlari tarkibida qishloq xo‘jaligi 
sohalarida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan mikroelementlar (temir, rux, mis, kobalt, 
molibden va boshqalar) mavjudligi sababli, bu katalizator qoldiqlaridan qishloq 
xo‘jaligi uchun mikroelementlar ishlab chiqarish muhim ahamiyatga ega. Qolaversa, 
katalizator qoldiqlarini utilizatsiya qilish muammosi qisman bo‘lsada hal etiladi. 
Ammiak ishlab chiqarish jarayonida uglerod oksidini suv bug‘i bilan 
konversiyalashda past haroratli katalizator PHK-4 ishlatiladi, ular diametri 6mm va 
qalinligi 4mm bo‘lgan tabletkalar shaklida bo‘ladi va tarkibi quyidagicha bo‘ladi, % 
hisobida: Cu – 44; Zn – 9,0; Cr – 9; Al – 10; S – 0,1. Ishlatib bo‘lingan va ishlatilish 
davrida katalizator tarkibida hamma komponentlar oksid holida bo‘ladi. 
Ishlatib bo‘lingan PHK – 4 ( past haroratli konversiya katalizatori – 4) 
katalizatorini mikroelementli (misli) ammofos ishlab chiqarishda foydalanish uchun 
misni sulfat (7,7; 12 va 15% H
2
SO
4
), termik (19 va 32 % P
2
O
5
) va ekstraksion fosfat 
kislotalar eritmalariga o‘tishiga turli xil omillar: Q:S moddalar nisbatlari, vaqt va 
harorat ta’sirlari o‘rganilgan. 
Ekstraksion fosfat kislotasiga misli va ruxli mikroelementlarni kiritish orqali 
mikroelementli ammofos olish texnologiyasi taklif qilingan. 
Ushbu katalizatorni qayta ishlash orqali kompleks mikroo‘g‘itlar olish ham 
mumkin. Kompleks mikroo‘g‘itlar sifatida borat kislotasi, mis, rux, kobalt va 
marganes sulfatlari, ammoniy molibdat va kaliy yodid aralashmalari ishlatiladi. 
Kompleks mikroo‘g‘itlar tarkibida 5,5% B, 2,8% Cu, 5,5% Zn, 1% Mo va Co, 11% 
Mn bo‘ladi.
Hozirgi kunda ilmiy va amaliy jihatdan mikroelementlarning qishloq 
xo‘jaligida ishlatilishi yuqori samara berishi tasdiqlangan. Keyingi 10-15 yil ichida 
ko‘pgina mamlakatlarda mikroo‘g‘itlarning qishloq xo‘jaligida ishlatilishi, keng 
qo‘llaniladigan o‘g‘itlar bilan birgalikda foydalanish imkonini beradi.