Mahalliy darsit porfiri tog' jinsi asosida to’ldiruvchi ishlab chiqarish texnologiyasi Reja

1.2.5. Metall buyumlar texnologiyasi

Metallar qora va rangli metallarga bo’linadi. Qora metallar temir va uglerod qotishmasi bo’lib, uglerod 2% gacha bo’lsa po’lat va 2% ko’p bo’lsa cho’yan hosil bo’ladi. CHo’yan va po’lat tarkibiga legirlovchi moddalar: marganets, xrom, nikel, molibden, alyuminiy, mis qo’shilib ularning xossalarini o’zgartirish mumkin. Legirlovchi moddalar po’lat va cho’yanning korroziyaga chidamliligini, bog’lanuvchanligini, elastikligini, issiqqa chidamliligini va sh.k. muxim xossalarini oshirishi mumkin.

Temirdan boshqa barcha metallar rangli metallar hisoblanadi. Metallarning mexanikaviy xossalari-cho’zilishdagi mustaxkamligi, nisbiy uzayishi, qattiqligi, oqish chegarasi va texnologik xossalari-suyuqlanishi, payvandlanishi, tok o’tkazuvchanligi va magnitlanishi ularni ishlatish soxasini belgilaydi.

Po’lat. Po’lat uglerodli va legirlangan turlarga bo’linadi. Po’lat tarkibida uglerodning ko’payishi uning mustaxkamligini, qattiqligini, edirilishga bardoshliligini oshiradi, lekin plastikligini, zarbiy mustaxkamligini kamaytiradi hamda payvandlanishni yomonlashtiradi. Po’lat tarkibida kislorodning 0,03% ko’payishi po’latning eskirishiga va 0,1% ko’p bo’lishi sinuvchanligining ortishiga olib keladi. Uglerodli po’latning A guruxiga StO, St1, St2, St3, St4, St5, St6, St7 kiradi. Raqamning ortishi po’latda uglerod miqdorining, shuningdek mustaxkamligi va qattiqligi ko’payishini lekin plastikligi va zarbiy mustaxkamligining kamayishini ko’rsatadi. Po’latning B guruxiga BStO BSt7, V guruxiga esa VSt2, Vst3, Vst4 va VSt5 kiradi.

Sifatli konstruksion po’latga: 05 KP, 08 KP,08 SP, 08, 10 KP, 10SP, 10 PS, 15, 20 KP, 20 PS, 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50, 55, 58, 60 kiradi. Tarkibida oltingugurt bo’lgan konstruksion po’latga: A12, A20, A30, A35, A40 kiradi. 

Legirlangan po’lat oddiy qo’shimchalardan tashqari legirlovchi elementlar qo’shib olinadi. Legirlovchilar sifatida xrom, nikel, molibden, volfram, vanadiy, alyuminiy, bor, titan, ammoniy qo’shiladi. Po’latning xromlangan (X13, X17), xromnikellangan (X14 G4N, X18N9) turlari atmosfera, turli gazlar, kislota, ishqor, tuz eritmalari va suvga chidamli bo’ladi.

CHo’yan. CHo’yan oq, kulrang va maxsus cho’yanlarga bo’linadi. Oq cho’yan qattiq va mo’rt bo’ladi va ularni qayta ishlash va quyish qiyin kechadi.

Oq cho’yan po’lat va maxsus cho’yan olishda ishlatiladi. Kulrang cho’yanlar yumshoq, oquvchan, qayta ishlanuvchan, edirilishga chidamli bo’ladi va kolonnalar tagligi, sanitariya-texnika buyumlari, quvurlar, quyma buyumlar tayyorlashda ishlatiladi. CHo’yanning maxsus turlari kulrang cho’yanlarning bir xili bo’lib, cho’yanni uzoq muddat (80⁰S) yuqori xaroratda ushlab turib olinadi.

Legirlangan cho’yan xrom, nikel, titan va sh.k. qo’shilib olinadi va ular cho’yan qattiqligini, mustaxkamligini, edirilishga chidamliligini, zanglashga qarshiligini oshiradi.