Магистрлик иши

1.3. Kengash instituti va uning davlat boshqaruvini amalga oshirishdagi 
ahamiyati
Qadimgi davrdan boshlab turkiy davlatchilikda Kengash, Qurultoy 
institutlari mavjud bo’lib, ular davlat boshqaruvini amalga oshirishda muhim o’rin 
tutgani ma’lum. Kengash (arabcha Mashvarat, turkcha CHonchi) instituti kabilalar 
ittifoqi va ilk davlatlar shakllana boshlagan davrdayoq ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlarni boshqarishni tartibga solib turuvchi maxkama sifatida paydo 
bo’lgan. «Avesto»da V’yaxa – xalq yigilishi, Xanjamana – Oqsoqollar kengashi 
xaqida keltirilgan ma’lumotlar buni tasdiqlaydi. Xiva xonligida Kengash instituti 
faoliyatini yoritishdan oldin, bu davlat idorasi tarixiga qisqacha nazar solib 
o’tamiz. 
Davan va Qang’ davlatlarida davlat boshqaruvida, mamlakat hayotiga 
tegishli muxim masalalar bo’yicha qarorlar chiqarishda Oqsoqollar Kengashi katta 
o’rin tutgani haqida Xitoy manbalarida ma’lumotlar mavjud
71
. Turk hoqonligi 
davrida ham davlat ahamiyatiga ega muhim masalalarni Qurultoy (Oqsoqollar 
Kengashi) chaqirish orqali hal kilingan
72
. Qurultoy instituti faoliyati keyingi 
davrlarda ham o’z ahamiyatini saqlab keldi. U yangi xonni saylash, urush va sulh 
tuzish, soliqlar va boshqa muhim ijtimoiy-iqtisodiy masalalar bo’yicha qarorlar 
chiqarish xuquqiga ega bo’lib, uning qarorlarini bajarish barcha uchun shart 
hisoblangan.
Xorazmshohlar davlatida mutlaq hokimiyat davlat boshlig’iga, ya’ni 
Xorazmshohga tegishli edi. SHu bilan birga Markaziy davlat boshqaruvida “Al-
majlis ul-oliy al-faxri at-toji” deb nomlangan maxkama kata o’rin tutgani ma’lum. 
Unga raislik qilgan Vazir Xorazmshohga bevosita buysunar va hukmdorning bosh 
maslahatchisi edi. Bu maxkamaga quyidagi masalalar yuzasidan Xorazmshohga 
maslaxat berish vazifalari yuklatilgan edi: asxob ad-davovin, ya’ni devon 
amaldorlarining boshlig’i sifatida kishilarni yuqori mansabga tayinlash va 
bo’shatish, davlat amaldorlariga nafaqa (arzak) belgilash, davlat amaldorlarining 
71
Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. В 
трех частях. – Алматы: ТОО “Жалын Баспасы”, 1998. Ч. II. – С. 145-348 
72
Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – СПб.: СЗКЭО Кристалл, 2003. 

---

32 
ta’minotini amalga oshirish, soliq va xazinani nazorat qilish, xalqaro aloqalar, 
rasmiy marosimlarni belgilash va tashkillashtirish, xukmdorning raiyat bilan 
munosabatlarida vositachilik qilish, ba’zi paytlarda qo’shinga bosh qomondonni 
tayinlashda ishtirok qilish va boshqalar. Bu Kengash a’zolari yuqori darajadagi 
amaldorlar bo’lib, Bosh Vazir kabi turk tilidan tashqari arab hamda fors tilini 
bilishi, saroy odobi singari bilimlarga ega bo’lishi shart bo’lgan
73
.
Amir Temur davlatining markaziy ma’muriyati bosh vazir - Devonbegi 
boshliq yetti vazirlikdan iborat arkoni davlat - vazirlar mahkamasi tomonidan 
boshqarilgan. Davlat boshqaruvida