Магистрлик диссертацияси (МД) мавзуси: Гендер тенглиги муаммоларини ўрганиш ва тадқиқ қилишда картографик методдан фойдаланиш масалалари

Ўзбекистон аҳолисининг жинсий таркиби

Аҳоли – Ер юзида ёки унинг муайян ҳудуди, қитъа, мамлакат, туман, шаҳарида истиқомат қилувчи одам (инсон)лар мажмуи. Аҳолини тадқиқ этиш билан махсус фан – демография шуғулланади.
Аҳоли ўртасида содир бўлаётган жараёнлар биологик, географик, ижтимоий – иқтисодий омиллар таъсирининг натижасидир. Лекин Аҳоли ривожланишига ҳал қилувчи таъсирни ижтимоий – иқтисодий омиллар кўрсатади. Аҳоли муоммолари одамларнинг биологик хусусиятлари, инсонларнинг атроф муҳит билан ўзаро алоқаси, ижтимоий – иқтисодий тараққиёт билан боғлиқ. Чунки Аҳолининг меҳнатга яроқли қисми жамиятнинг асосий ишлаб чиқарувчи кучидир.
Аҳолини илмий ва мунтазам ўрганиш ўрта асрлардан бошланган. Ўзбекистонда Аҳоли ҳақидаги статистик маълумотлар 19 асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб мавжуд. Республикада Аҳоли муоммоларини ўрганиш 1960 – 1970 йиллардан бошлаб тез ривожланди. Аҳолини ифодаловчи асосий кўрсатгичлар қаторини – унинг такрор барпо қилиниши (туғилиш, ўлим, никоҳга кириш, ажралиш, табиий ўсиш), жойланиши, урбанизацияси, миграцияси, ёш – жинсий таркиби ва оилавий ҳолати, маълумот даражаси, ирқий, тил, этник, диний таркиби ташкил этади. Аҳолининг ижтимоий – иқтисодий таркибини ифодаловчи кўрсатгичларга унинг бандлиги, иқтисодий фаоллиги, касб – ҳунари ва бошқалар киради.
Ўзбекистон географик жиҳатдан Марказий Осиё минтақасининг марказида жойлашган бўлиб, умумий майдони 448,97 кв.км.ни ташкил этади. Ҳозир республикамиз аҳолиси 2018 йил 1 январь ҳолатига кўра, 32650,0 минг кишидан ортиқни ташкил этмоқда. Аҳолининг кўпайиши билан бир қаторда республика ва унинг ҳудудларида аҳоли зичлиги ҳам ошиб бормоқда. Хусусан, юртимизда ҳар кв.км.га 1940 йилда 14,6 киши тўғри келган бўлса, 1991 йилда бу кўрсаткич 46,3 киши, 2010 йилда 64,9 кишидан иборат бўлган. 2017 йилда бу кўрсаткич 72,7 кишини ташкил этди (1940 йилга нисбатан деярли 5 баравар ошган). Айни пайтда Ўзбекистоннинг 14 та ҳудудидан 10 тасида аҳоли зич жойлашган бўлиб, уларнинг умумий майдони бутун республика ҳудудининг тўртдан бир қисмини ташкил этади. Аҳолиси унча зич бўлмаган тўртта маъмурий-ҳудудий бирлик бўлиб, улар Қорақалпоғистон Республикаси, Бухоро, Навоий ва Жиззах вилоятлари ҳисобланиб, республика ҳудудининг қолган тўртдан уч қисмини эгаллаган. 2019 йил 1 январь ҳолатига кўра, аҳолининг энг зич жойлашган ҳудудлари сифатида 1 кв.км.га тўғри келадиган аҳоли сони Андижон (689,0 киши), Фарғона (527,3 киши), Наманган (356,5), Хоразм (293,7 киши), Самарқанд (217,8 киши) вилоятлари ва Тошкент шаҳри (7257,9) ҳиссасига тўғри келади (1-жадвал).
1-жадвал