Магистратура бўлими қўлёзма асосида удк

Ишнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:

• 
  Илк бор Мармарак (Salvia), Далачой(Hypericum), Лимонўт(Melissa) ўсимликлари ҳом ашёси асосида олинган йиғмасини антиоксидантлик фаоллиги аскорбин кислотаси билан тақосланган холда оқ каламушларда ўрганилган ва унинг фармакологик фаоллиги исботланган.
  
• 
  Йиғманинг фармакологик фаоллиги унинг таркибидаги алоҳида олинган ўсимликлардан устун эканлиги тажрибаларда аниқланган..
  
• 
  Мармарак (Salvia), Далачой (Hypericum), Лимонўт(Melissa) ўсимликлари ҳом ашёси асосида олинган йиғма тажрибадаги ҳайвонларга юборилганда ножўя таъсирларни келтириб чиқармаслиги, ўткирлилиги кам эканлиги илк бор аниқланган.
  
• 
  Мармарак (Salvia), Далачой (Hypericum), Лимонўт (Melissa) ўсимликлари ҳом ашёси асосида олинган йиғма антиоксидант таъсирга эга бўлиш билан бирга антигипоксантлик таъсирини ҳам намоён қилишлиги кўрсатиб берилган.
  

I БОБ
АДАБИЁТЛАР ШАРХИ

1. 
   Антиоксидант дори воситалари ва уларни тиббиётда қўлланилиши
   

Кейинги пайтларда мамлакатларда саноат ва қишлоқ ҳўжалигининг ривожланиши – бу йўналишларга синтетик кимёвий маҳсулотларни жадал кириб келиши турли тартибдаги касалликларни кўпайишига олиб келмоқда. Одатда турли касалликларни келиб чиқишида организмда кетадиган оксидланиш процесси асосий роль ўйнайди. Яъни организм нафас олиши билан бирга организмга тушган хар қандай кимёвий модда кислород таъсирида парчаланади, натижада эркин радикаллар ҳосил бўлади. Бу радикалларнинг ҳосил бўлиши асосант турли тартибдаги кундалик стрессларга ҳамда экологик муҳитнинг кескин ёмонлашувига бевосита боғлиқ бўлади. Ушбу радикаллар ёки эркин тартибдаги электронлар, ўзига бошқа электронларни боғлашга ҳаракат қилади, натижада ҳужайра ичида парчаланиш кетиши мумкин бўлади. Ҳалокатга учраётган организмдаги ҳужайра ёнидаги соғлом ҳужайрага хужим қилиши мумкин, натижада эса организмда тўҳтатиб бўлмас процесс кетади [1]. Ана шу ҳолатда эркин радикалларни ўзига бириктириб, организмдаги оксидланиш процессини секинлаштирадиган кимёвий моддалар – антиоксидантлар заруряти туғилади. Ана шу тартибдаги антиоксидантлар таъсирида организм камроқ касалланади хатто секин қарийди. Антиоксидантларни биорегуляторлар ҳам деб аташ мумкин. Организмнинг нормал ишлаши унинг турли функцияларини тартибга солиш ва мувофиқлаштиришнинг ривожланган кўп босқичли тизимисиз амалга ошмайди. Шунинг учун махсус моддалар - биорегуляторлар томонидан амалга оширилади [2].
Маълумки, кимёвий ва физик табиатнинг турли хил ноқулай омиллари: ташқи муҳитнинг кескин даражада совиши ёки исиши, атроф муҳитдаги турли зарали газлар, озиқ овқатдаги зарали кимёвий моддалар, кўп тартибсиз, врач назоратисиз дори воситаларини истимол қилиш, яхши ўрганилмаган биологик фаол моддаларни (БФМ) қўллаш организмда эркин радикалларни ҳосил бўлишига олиб келади [3].
Биологик тизимларда эркин радикалларнинг бир неча турларини ажратиш мумкин. Улардан баъзилари нормал метаболизмнинг физиологик маҳсулоти сифатида шаклланади, бошқалари ҳаёт шароитлари ўзгарганда пайдо бўлади. Охиргилари ўрнида -ҳужайрага ионлаштирувчи ва ултрабинафша нурланишнинг таъсири , турли заҳарли моддалар, шунингдек, кўплаб касалликларда ҳосил бўлган сув ва органик молекулаларнинг эркин радикаллари киради. Фаол кислород турлари иштирокида эркин радикал оксидланиш жараёнлари натижасида ҳар қандай патология юзага келади ва касалликнинг бир ёки бошқа тури уларнинг интенсивлигида мунтазам ва характерли ўзгаришлар билан тавсифланади. Биокимёвий реакцияларнинг хилма-хиллиги асосан эркин радикалларнинг турли моддалар билан ўзаро таъсирлашганда уларни эркин радикалларга айлантириш қобилияти билан белгиланади [36].
Шу муносабат билан занжирли реакциялар алоҳида аҳамиятга ега - эркин радикаллар иштирокида содир бўладиган кимёвий жараёнлар. Бундай реакциялар учун катализаторлар ҳам якуний, ҳам оралиқ маҳсулотлар бўлиши мумкин.Aгар занжирли реакция жараёнида иккита эркин радикал учрашса, у ҳолда реакция занжири узилади, чунки радикаллар бир-бири билан ўзаро таъсирлашиб, занжирни давом эттира олмайдиган валентликка тўйинган молекула ҳосил қилади. Шу билан бирга, радикалларнинг нейтрал молекулалар билан реакциялари неча марта содир бўлмасин, радикаллар сони ўзгармайди, бу кимёда маълум бўлган эркин валентликнинг бузилмаслиги тамойилига мос келади. Занжирли жараённинг тезлиги ҳам ҳосил бўлган эркин радикаллар сонига, ҳам йўқолаётган радикаллар сонига, аниқроғи, бу кўрсаткичлар нисбатига боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳам эркин радикалларни ўз ичига олган моддаларни қўшиш ёки ушбу оралиқ моддаларнинг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин бўлган баъзи жисмоний омиллар (масалан, ионлаштирувчи нурланиш) таъсирида занжир жараёнини тезлаштириш мумкин [24].
Кислород радикаллари фосфолипидларнинг янгиланиши ва ҳужайра мембраналарининг ўтказувчанлигини тартибга солиш учун зарур бўлган липид пероксидациясини келтириб чиқаради. Кислороднинг фаол шаклининг муҳим физиологик функцияси ҳужайрадаги метаболик йўлларнинг алмашинишини ва макроэргик бирикмаларнинг синтезини тартибга солувчи бир қатор мембрана оқсиллари ва иммуноглобулинларни, шунингдек ферментларни фаоллаштиришдир. Оксидланишли фосфорланиш ва ҳужайра бўлиниш тезлиги эркин радикалларнинг оксидланиш жараёнлари билан бевосита боғлиқдир [59]. Водород пероксиди протеинкиназаларининг ўзига ҳос гуруҳларини оксидланишига олиб келадиган ҳужайра ичидаги жараёнлар учун метаболик сигнал сифатида ҳаракат қилиши мумкин. Фаоллашганда, бу оқсиллар ядрога ўтади ва ҳужайра мудофаа реакцияларининг турли шакллари учун масъул бўлган генлар гуруҳларни келтириб чиқаради. Фаоллашган кислород метаболитлари хусусиятларининг бундай иккитомонламалиги физиологик шароитда еркин радикалларни ишлаб чиқариш ва уларни зарарсизлантириш], шунингдек, уни ушлаб туришнинг турли ташкилий механизмлари ўртасида маълум бир динамик мувозанат мавжудлигини кўрсатади [4].
Шундай қилиб, антиоксидантлар эркин радикал оксидланиш реакцияларининг интенсивлигини у ёки бу тарзда камайтирадиган кенгроқ бирикмалар синфини ўз ичига олади .Aнтиоксидантлар эркин радикалларнинг оксидланиш даражасини назорат қилади ва заҳарли оксидланиш маҳсулотларининг тўпланишини олдини олади, турли хил метаболизмда иштирок этади, бошқа тартибга солиш тизимларининг фаолиятини ўзгартиришга қодир ва ҳужайранинг таркибий элементларини қуришда иштирок етади. Тўқималар ва ҳужайраларни заҳарли кислород метаболитлари ва липид пероксидланиш маҳсулотларидан ҳимоя қилиш тизимини физиологик - ҳужайраларга кислород йтказиб бериш ва йтказиб беришни тартибга солувчи механизмлар организимдаги антиоксидант тизимининг радикал оксидланиш жараёнларини секинлаштирадиган фаоллигини камайтирадиган кимёвий бирикмаларнинг кенг синфини ўз ичига олади . Организмнинг антиоксидант мудофаа тизимининг физиологик компоненти кислородни ҳужайраларга ташиш интенсивлиги ва ундан фойдали ва хавфсиз фойдаланиш учун метаболик жараёнлар ўртасидаги мувозанатни таъминлайди [26; 28].
Антиоксидантлар таббий ва синтетик тартибда бўлиши мумкин. Таббий бу қуруқ ва ҳўл мевалар, полиз экинлари, ўсимликлар ҳисобланади.Синтетик эса дори воситалари ва БФҚ ўз ичига олади. Хозирги кунда кенг тартибда ишлатиладиган антиоксидантларга – витаминлар, флавоноидлар, минерал моддалар, ферментлар, ўсимликлар ва бошқалар кириши мумкин [5]. Агар ўсимликларга тўхталадиган бўлсак, буларга мармарак (Salvia), наъматак (Rosa L.), дўлана (Crataegus L.), мойчечак (Matricaria L.), доривор розмарин (Rosmarinus officinalis L.), эрмон(Artemisia L.), оддий бўймодарон (Achillea millefolium) ва бошқалар киради [6].
Ўзбекистон Республикасида қайд этилган антиоксидант дори воситалари ассортиментини ўрганиш натижаларига кўра 2021 йил чоп этилган дори воситалари ва тиббий буюмлар давлат реестрига кўра, қуйдаги антиоксидантлар: Аскорбин кислота (ГНЦЛС ОЗ,ООО произведено Здоровье, ФК, ООО Украина), алфа-токоферол (Алтайвитамины, ЗАО Россия), Глутатион (Laboratorio Farmaceutico CT srl. Италия), мексидол (Фармасофт НПК,ООО, произведено Эллара,ООО Россия), Венокор (Лекхим-Харьков, ЧАО Украина), Нейрокс (Сотекс ФармФирма, ЗАО Россия), Эмоксидант (S.C. Rompharm Company S.R.L. Румыния) қайд этилган [39].