Магистратура бўлими қўлёзма асосида удк

Токофероллар тузилиши ва функцияси жиҳатидан фарқ қилувчи 4 гомолог (α, β, δ ва γ),) сифатида мавжуд. Масалан, а-токоферол енг юқори биологик фаолликка ега, г-токоферол еса витамин фаоллигининг атиги 10-30 фоизини кўрсатади [35]. а-токоферол ёғда ерийдиган енг муҳим антиоксидантдир, чунки у мембраналарни липид пероксидланиш занжири реакциясида ҳосил бўлган липид радикаллари томонидан оксидланишдан ҳимоя қилади. Еркин радикаллар билан ўзаро таъсир қилувчи а-токоферол занжирли реакциянинг тарқалишини олдини олади, а-токоферол еса оксидланган шаклга ўтади ва кейинчалик ретинол ёки убихинон каби бошқа антиоксидантлар томонидан камайиши мумкин [36]. “Биофарм, АО ” Грузия компанияси томонидан Витамин восита сифатида давлат рўйхатидан ўтқазилган бўлиб, далат реестридаги рўйхатга олиш номери DV/X 01025/11/15 06/11/15 рўйхатга олинган вақт 30/09/20. [22].
Хулоса. Демак, антиоксидантлар организмга турли озиқ овқат маҳсулотлари билан, дори воситалари ёки турли кимёвий моддалар билан кирган, шу билан бирга организмда турли касалликлар натижасида ҳосил бўлган, организм учун ёт бўлган бошқа молекулаларнинг оксидланишига тўсқинлик қилувчи моддалардир. Оксидланиш - бу эркин радикаллар иштирокида содир бўлиши мумкин бўлган кимёвий реакция бўлиб, бу ҳолда занжир реакцияси пайдо бўлиши мумкин, бу кўплаб ҳужайраларнинг шикастланишига олиб келади.Aнтиоксидантлар иккита кенг тоифага бўлинади: гидрофил (сувда эрийдиган) ва липофил (липидларда эрийдиган). Гидрофил антиоксидантлар ҳужайра цитозолида ва қон плазмасида оксидловчи моддалар билан реакцияга киришади, липофил антиоксидантлар эса ҳужайра мембраналарини липид пероксидланишидан ҳимоя қилади. Шундай қилиб антиоксидантлар эркин радикалларни нейтраллаб ҳужайра мембранасини бутинлигини тамминлаб, ҳужайрани нобуд бўлишини олдини олади.Бу эса ҳар қандай касалликни кечишини енгиллаштиради.

1.2. Мармарак (Salvia), Далачой (Hypericum), Лимонўт (Melissa) ўсимликларининг биологияси, фитокимёси ва фармакологик фаоллиги
Мармарак (Salvia) – ушбу ўсимлик иссиқ ўлкаларда: Греция, Италия, Албания, Украина, Россиянинг Краснодар ўлкасида, Ўрта Осиёда шу жумладан Ўзбекистонда хам ўсади. Бу ўсимлик кўп йиллик бўлиб, бўйи 20-70 см ташкил этади. Хом ашё сифатида мармаракнинг барги ишлатилади. Барги сентябрь ойида йиғиб олиниб, қуритилади. Баргида бир қатор кимёвий элементлар бўлади. Асосан эфир мойлари, шу билан бирга алкалоидлар, флавоноидлар, гликозидлар, фитонцидлар, ошловчи моддалар ва бошқалар учрайди [7]. Тиббиётда ва ҳалқ табобатида асосан барги ишлатилади. Мармаракнинг дори шакллари дезинфекцияловчи, яллиғланишга қарши, сийдик хайдовчи, қон тўхтатувчи, буриштирувчи, юмшатувчи, тер безларини фаолиятини камайтирувчи тартибда ишлатилади. [Шалфея лекарственного листья (Аsel,ЧМП) Противовоспалительное средство местного действия.тартибида қайд этилган]. Мармаракни ўзига хос томонларидан бири, уни организмни ташқарисига ҳамда настой,настойка ва дамлама дори шаклларини ичиш ҳам мумкин. Авторлардан В.Н.Бубенчикова ва Ю.А. Кондратовалар томонидан мармаракни ўткир захарлилиги, яллиғланишга қарши таъсири ва антибактериал фаоллиги ўрганилган. Олинган натижаларга кўра оқ сичқонларга мармаракни настойини (ҳом ашёни қуруқ экстрактига нисбатан олинганда) 5г/кг миқдорида қорин бўшлиғига юборилганда лаборатория ҳайвонларини ўлими кузатилмаган. Демак мармаракни ЛД50 ни аниқлаш имкони бўлмаган ва ЛД50ни 5г/кг дан кўп деб белгилаш мумкин бўлган. Бу К.К.Сидоров классификацияси бўйича мутлоқ заҳарсиз моддалар гуруҳига киради. Шу билан бирга тажрибаларда мармаракни яллиғланишга қарши фаоллиги, антибактериал таъсири ва капелярларни рағбатлантирувчи таъсирга эга эканлиги аниқланди[8].
Далачой - жуда ҳам машҳур ва кенг тарқалган доривор ўсимликдир. Ўсимлик бутун Марказий Осиё бўйлаб ўсади, Кавказ ва барча МДҲ мамлакатларида учрайди. Бу ўсимлик тоғларда, ўтлоқларда, баъзан суғориладиган далаларда учрайди. Далачой ўсимлиги расман рўйхатдан ўтган бўлиб уни исталган вақтда дорихоналардан сотиб олиш мумкин. Далачой ўсимлиги қадим замонлардан бери машҳур ва замонавий халқ ва илмий табобат доривор мақсадларда ишлатилган[9].
Замонавий илмий тиббиётда далачойнинг фойдали хусусиятлари аниқланган. Далачой антибактериал ва яллиғланишга қарши восита сифатида қўлланилади, унинг антибактериал хусусияти таркибида ефир мойлари борлиги билан тавсифланади. Шу хусусияти туфайли унинг дамламалари, настойкаси ўғиз бўшлиғи, томоқ яллиғланиш касалликларида, колитда, холисистит касалликларда қўлланилади[10]. Далачой екстрактининг вирусларга қарши хусусияти ҳам аниқланган[11]. Далачой таркибидаги гиперозид моддаси яллиғланиш ва аллергик жараёнларда муҳим рол ўйнайдиган лейкотриенларнинг биосинтезидаги муҳим фермент - липоксигеназа ферментини ингибирлайди қилади[12]. Шунингдек, далачой ўсимлиги веноз қон айланишини яхшилаши, юрак ишини тонусини ошириши, қон томирлар тонусини ошириши, қон босимини бироз ошириши, айниқса, Ўрта Осиёда ўсадиган ўт сифатида аниқланган[13]. Експериментал тадқиқотларда далачой спиртли екстрактининг гиполипидемик ва анти-атеросклеротик хусусиятларини аниқлади[14]. Гиперицин далачойнинг сувда эримайдиган, янги шарбати ва дамламаси таркибида мавжуд бўлган, кўплаб ҳужайра ичидаги жараёнларни катализловчи, шунингдек, фотосенсибилизация қилувчи таъсирга ега моддаси ҳисобланади. Шунингдек гиперициннинг фотосенсибилизация қилувчи хусусиятлари ўсма касалликларида радиация терапиясида истиқболли ҳисобланади[15]. Бу модда саратон ҳужайраларини танлаб уларда тўпланади ва уларни нурларнинг ҳалокатли таъсири учун нишонга айлантиради[16]. Гиперициннинг вирусга қарши (хаттоки СПИД вирусига қарши), ўсмага карши хусусияти проявляются ёруғликда намоён бўлади[17]. Гиперициннинг моноамин оксидаза (МАО) ферменти - оқсил киназа, гидроксилаза-дофамин, тескари транскриптаза, теломераза ва цитохром П450 ферментларини ингибирлаши аниқланган. Ушбу хусусиятлар туфайли гиперицин вирусга қарши, антитумор ва антидепрессант таъсирига ега[18]. Далачойнинг спиртли дамламаси антигелминт таъсирга хам ега бўлиб ушбу модда ўсимликларнинг дамламаларида ва инфузияларида мавжуд емас. Далачой тинчлантирувчи ва кон айланишни яхшиловчи таьсири хам мавжуд. Чет эл муаллифларнинг фикрига кўра, далачой сезиларли антидепрессант таъсирига ега. Маълум антидепрессантлардан фарқли ўлароқ, далачой препаратлари камроқ ён таъсирга ега, хавфсизроқ ва кўпинча депрессия билан бирга келувчи гипертония, юрак томирлари касаллиги каби касалликларга фойдали таъсир кўрсатади[19]. Далачой ўсимлиги баргларидан ажратилган экстракти таркибидаги флавоноид бисапигенин антидепрессант ва антиоксидант фаолликни таьминлайди. Ҳайвонларда експериментал ўрганиш шуни кўрсатдики, далачой ўсимлиги никотинга бўлган еҳтиёжни камайтиради. Бу хусусиятидан чекишни даволашда фойдаланиш имконини очиб беради. Шунингдек, у ўт пуфаги, жигар касалликлари учун буюрилади. Далачойнинг спиртли настойкаларини узоқ муддат истеъмол қилиш буйраклардаги оксалат тошларининг пайдо бўлишига тўсқинлик қилади[20]. Шуни таъкидлаш керакки, далачойнинг дори-дармонларини қабул қилиш варфарин, фенпрокумин, сиклоспорин, ОИВ протеаз ингибиторлари, теофиллин, дигоксин ва оғиз контрацептивлари каби дориларнинг қон зардобидаги концентрацияни пасайтириб ушбу дориларнинг ён таъсирини оширади[36]. Психовегетатив касалликларда Далачойнинг терапевтик салоҳиятини баҳолаш 154 та тадқиқот марказларида 758 беморда ўтказилди. Беморлар ўртасида ўтказилган сўров натижаларига кўра, тадқиқот якунига кўра, ўртача 83% ҳолларда аниқ яхшиланиш содир бўлди ва кузатилган симптомларнинг частотаси ўртача 37% га камайди. Шунингдек, Далачойдан фойдаланиш сурункали чарчоқ синдроми кечишини осонлаштириши, гиёҳвандлик ва гиёҳвандликни даволашни осонлаштириши, доимий бош оғриғининг кучайишини камайтириши, ревматик оғриқларни енгиллаштириши ва ҳоказолар [83]. Умуман олганда, Далачойнинг анъанавий антидепрессантларга нисбатан ножўя таъсирларни келтириб чиқариши еҳтимолдан йироқ. Шундай қилиб, Буюк Британияда ўтказилган 23 та рандомизацияланган икки томонлама кўр-кўрона тадқиқотлар натижалари шуни кўрсатдики, йенгил ёки ўртача даражадаги депрессиядаги гиперицин екстракти плацебога қараганда самаралироқ ва анъанавий антидепрессантлар каби самарали бўлиб, ён таъсирлар деярли 3 баробар камроқ тарқалган [89]. Шунга қарамай, далачой бир қатор ножўя таъсирга ега. Буларга фотосенситивлик, шунингдек, биполяр депрессия билан оғриган беморларда мания ҳолатнинг ривожланиши (бу беморларда мания ривожланиши одатий, рецепт бўйича антидепрессантларни қўллаш билан ҳам мумкин), баъзи одамларда ташвишнинг кучайиши. Бундан ташқари, ошқозон-ичак трактининг ножоя таъсири, аллергик реакциялар чарчоқ, ташвиш, тартибсизлик кузатилиши мумкин.[90] Далачой Ўзбекистан Республикаси Давлат реестрига киритилган. Далачой ўсимлиги “Замона Рано, ООО” Ўзбекистон компанияси томонидан 22/04/2020 йилда ДВ/М 00077/03/15 27/03/15 рақами остида рўйхатдан ўтқазилган. [39].