Madaniyatshunoslik

---

1-topshiriq
Savollar
1. “Madaniyatshunoslik” fanining predmeti, ob’ekti va vazifalari. Madaniyat
tushunchasi. Mаdаniyatning tаrkibiy qismlаri, asosiy qonuniyatlari.
2. Texnogen madaniyatning shakllanishi.
3. Mustaqillik yillaridа mа’nаviy mеrоs, milliy vа diniy qаdriyatlаrning
tiklаnishi.
Javoblar 
1)Madaniyatshunoslik madaniyat togrisidagi fan bolib, madaniyat tarixi va
madaniyat nazariyasidan iborat. Madaniyatshunoslik fani insoniyatga xos
madaniy jarayonni, uning mazmun-mohiyati va ahamiyatini tahlil qiladigan,
madaniyat taraqqiyotining umumiy qonunlarini organadigan gumanitar
fandir.
Madaniyatshunoslik fani, birinchidan, ibtidoiy turmush tarzidan to hozirgi
kungacha bolgan davrdagi madaniy jarayonni butunligicha, yaxlit idrok
etishga, madaniyat taraqqiyoti haqida barcha fanlar tomonidan toplangan
bilim va tushunchalarni integraciyalashga komaklashuvchi fandir.
Ikkinchidan, madaniyatshunoslik madaniyatni murakkab va dinamik
hodisayu oziga xos fenomen, sistema sifatida organuvchi fandir.
Uchinchidan, insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlariga xos madaniy
jarayonni, insonlar tomonidan yaratilgan moddiy va manaviy-madaniy
jarayonni, insonlar tomonidan yaratilgan moddiy va manaviy-madaniy
yutuqlarni taqqoslash, solishtirish orqali eng umumiy madaniyatshunoslik
qonunlarini aniqlovchi fandir. 
Madanyat"so'zi (arabcha- madinalik, yaniy shaharlik ta'lim-tarbiya
ko'rganlik) degan ma'nolarni anglatadi va tabiat hamda o'zaro
muosabatlarda aks etadigan inson faoliyatining o'ziga hos usuli ekanligini
takidlanadi. Madaniyat alohida individning hayot faoliyati (shahsiy
madaniyat)ni hamda ijtimoiy guruhning yoki jamiyatning hayot faoliyati
usulini aks ettiradi.Madaniyat mohiyatiga ko'ra moddiy va ma'naviy
madaniyatlarga bo'linadi. Kishilik tarixining uzoq davrlarida yaratilgan
moddiy va ma'naviy boyliklarni yaratish jarayoni quyidan yuqoriga,
oddiylikdan murakkablikka, alohidan umumiylikka ega, o'ziga hos uzluksiz
jarayon hisoblanadi.
2) Zamonaviy madaniyatni texnikaviy, texnika hukmdorligi, dunyoviy-
elektron yoki axborot madaniyati deb ataydilar. Bunday munosabat hozirgi
madaniyatda fan va texnikaning o‘rni muhimligini ko‘rsatadi. «Zamonaviy»
yoki «Yangi» fan antik yoki o‘rta asrlardagi fandan tubdan farq qiladi. Agar
ilgarilari fan dunyoni asl holida, unga daxl etmasdan o‘rgangan bo‘lsa, endi
fan bilish, yaratish, ixtiro, loyiha tuzish kabi jarayonlarni mujassamlashtirib
«inson idroki yordamida hal bo‘ladigan muammolarga e’tiborini jalb
qilmoqda». Hozirgi fanning jo‘shqin qiyofasi mana shundan iborat. Haqiqatni

---

anglashga urinish o‘rniga inson-ning qiziqish va ehtiyojlari mos keluvchi
aniq imkoniyatlarni hisobga olish harakati ustun bo‘lmoqda. 
Fan va madaniyatdagi yangi yo‘nalish shakllanishining boshlanishi
Uyg‘onish Yevropa madaniyati taraqqiyotidagi muhim davr bo‘lib, davriy
jihatdan o‘rta asrlarga mansub. Biroq bu davr mutlaqo yangi madaniyat
bosqichini ochdi. Shaharlar ko‘payishi, Yevropada ichki va tashqi savdoning
vujudga kelishi, hunarmandchilikning rivojlanishi Yevropa madaniyatida
yangi yo‘nalishlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Qisqa vaqt ichida o‘rta
asrlar jamiyatida moddiy madaniyat va texnologiyalar o‘zgarib ko‘plab
muhim ilmiy kashfiyotlar qilindi. Buyuk geografik kashfiyotlar diniy «dunyo
qiyofasini» o‘zgartirdi, aqliy va iqtisodiy hududni kengaytirib jahon
savdosining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Antik davr merosini o‘rganish
yangi falsafiy yo‘nalishlar paydo bo‘lishiga turtki bo‘lib, inson va tabiatning
o‘zaro munosabatlarida mutlaqo o‘zgacha andoza shakllandi.
3) Ozbеkiston Rеspublikasida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bilan bir
vaqtda manaviy mеrosimizni, madaniy qadriyatlarimizni tiklash va ularni
xalqimizga еtkazish borasida kеng kolamda faoliyat olib
borilmoqda.Rеspublika Prеzidеnti I.A.
Karimov takidlab otganidеk, manaviyatning mohiyati shunchalik kеngki, uni
olchab ham, poyoniga еtkazib ham bo
lmaydi.U inson uchun butun bir
olamdir.Jamiyatimiz hayotida manaviy kamolotni tеzlashtirish,
milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish, milliy qadriyatlarni
organish mustaqillikni mustahkamlashning asosiy vazifalaridan
biridir.
Hayotimizda manaviy kamolotni rivojlantirish, yoshlarni
vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda-ajdodlarimizning
bizgacha еtib kеlgan boy madaniy mеroslarini organish ham katta
orin egallaydi. Shu sababli Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti
tomonidan qadriyatlar, urf-odatlar, buyuk ota-bobolarimizning
bizga qoldirgan mеroslarini organish va tarqib etish uchun kеng
yollar ochildi. Bu boradagi tadbirlar mustaqilligimizning
dastlabki kunlaridanoq amalga oshirila boshladi.
Madaniy-marifiy ishlarning rivojlanishi uchun davlat
tomonidan katta mablaqlar ajratildi. Ozbеkistondagi barcha davlat
tеatrlari, madaniyat uylari, sanat oliy oquv yurtlari, folklor-
etnografik guruhlar madaniyat ochoqlariga aylanib qoldi. Tеatr
sahnalarida yangi zamonaviy spеktakllar qoyila boshlandi. MDO
dagi davlatlar ilan ijodiy hamkorlik yolga qoyildi, turli xalqaro
anjumanlar otkazildi.Badiiy adabiyotda partiyaviylik, sinfiylik
nuqtai nazaridan yondoshishga chеk qoyildi. Bahovuddin Naqshband,
Fеruz, Xoja Ahror, Cholpon, Fitrat kabi allomalarning nomlari
tiklanib, asarlari chop etildi.1991 yili buyuk alloma, qazal
mulkining sultoni Alishеr Navoiy yubilеyini otkazish katta voqеa
boldi. Bu tantanaga baqishlanib Rеspublikamizda shoirning
asarlari nashrdan chiqarildi. 1994 yil Mirzo Uluqbеk tavallud
topgan kunining 600 yilligi kеng kolamda, jahon miqyosida
nishonlandi. YuNЕSKO ning Parijdagi qarorgohida yubilеyga
baqishlangan haftalik va unga korgazma ochildi.Mustaqillik
yillarida buyuk sohibqiron Amir Tеmurning 660 yilligi

---

bolib o
tdi. 
2-topshiriq: 
test savollariga javob bering?
1. Ellinizm davrida kim astronomiya sohasiga ulkan hissa qo‘shdi?
A) Gerodot
B) Aristarx 
☑
C) Gippokrat
D) Cuqrot
2. Olimpiada shahrida kimning sharafiga Olimpiada musobaqalari
o‘tkazilganligini aniqlang?.
A) Gerakl
B) Gerodot
C) Zevs 
☑
D) Demokrit 
3. Yevropada Cherkovlar nima uchun uzoq vaqt ta’lim sohasida
monopoliyaga aylanib qoldilar?
A) qadimgi yozuv sirlarini saqlab kelgani uchun
☑
B) qadimgi afsonalar sirlarini saqlab kelgani uchun
C) qadimgi urush sirlarini saqlab kelgani uchun 
D) qadimgi adabiyot sirlarini saqlab kelgani uchun
4. ......qadimgi Old Osiyoda qo‘llanilgan, mix yoki ponachalarga o‘xshash
chiziqli (belgi)larni loy taxtachalarga o‘yib tushurishdan iborat ideografik
yozuv deyilgan.
A) Mixxat yozuvi 
☑
B) rasmliy yozuvlar
C) qadimgi Misr tozuvi
D) belgilardan iborat yozuv
5. Yahudiylik dini qayerda vujudga kelgan?
A) Misr
B) Falastin 
☑
C) Iroq
D) Xitoy
6. Talmud so'zi qaysi tildan olingan va manosi qanday?
A) Yahud tilidan o‘rganish 
☑
B) Grek tilidan o‘rnatish
C) lotin tilidan o'rgatish
D) arab tilidan o‘qish
7. Yahudiylarning eng mashhur bayrami qaysi?
A) Hayit
B) Rosh-Ashona
☑
C) Shabuot
D) Pesax (Pasxa)
8. Iso Masih qaysi dinning asoschisi hisoblanadi?
A) Xristian 
☑
B) Yahudiy
C) Buddaviylik
D) Islom
9. Masih so‘zining ma’nosi ?
A) boshliq
B) tanlangan 
C) siylangan
☑

---

D) podsho
10. Injil so‘zining ma‘nosi? 
A) o‘rganmoq
B) xushxabar 
☑
C) o‘qish
D) qiroat
3)topshiriq 
Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari. «Madaniyat»
tushunchasi talQini
reja:
Madaniyatshunoslikning predmeti va vazifalari. «Madaniyat tushunchasi».
Tabiat va madaniyat. Madaniyat va sivilizasiya.
Vorislik – madaniy taraqqiyotning muhim qonuniyati.
1- masala. Madaniyatshunoslik fani nimani organadi?
Madaniyatshunoslik eng yosh fan hisoblnadi. U asosan XX asr ikkinchi
yarimida mustaqil fan sifatida shakllandi va Garb mamlakatlari Oliy oquv
yurtlarida oqitila boshlandi. Sobiq Sovet Ittifoqi davrida
madaniyatshunoslikka soxta fan deb qadrli, unga yetarli etibor berilmadi,
talim muassasalarida oqitilmadi.
Ozbekiston ozining davlat mustaqilligini qolga kiritgandan keyin
madaniyatshunoslik fanini Respublika oliy oquv yurtlarida alohida fan
sifatida oqitish yolga qoyildi. 
Xosh, madaniyatshunoslik qanday fan?
Madaniyatshunoslik madaniyat togrisidagi fan bolib, madaniyat tarixi va
madaniyat nazariyasidan iborat. Madaniyatshunoslik fani insoniyatga xos
madaniy jarayonni, uning mazmun-mohiyati va ahamiyatini tahlil qiladigan,
madaniyat taraqqiyotining umumiy qonunlarini organadigan gumanitar
fandir.
Madaniyatshunoslik fani, birinchidan, ibtidoiy turmush tarzidan to hozirgi
kungacha bolgan davrdagi madaniy jarayonni butunligicha, yaxlit idrok
etishga, madaniyat taraqqiyoti haqida barcha fanlar tomonidan toplangan
bilim va tushunchalarni integraciyalashga komaklashuvchi fandir.
Ikkinchidan, madaniyatshunoslik madaniyatni murakkab va dinamik
hodisayu oziga xos fenomen, sistema sifatida organuvchi fandir.

---

Uchinchidan, insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlariga xos madaniy
jarayonni, insonlar tomonidan yaratilgan moddiy va manaviy-madaniy
jarayonni, insonlar tomonidan yaratilgan moddiy va manaviy-madaniy
yutuqlarni taqqoslash, solishtirish orqali eng umumiy madaniyatshunoslik
qonunlarini aniqlovchi fandir.
Madaniyatshunoslik fani boshqa gumanitar fanlar bilan bevosita bogliq
holda organiladi.
Madaniyatshunoslik gumanitar fan sifatida falsafa fani bilan yaqin
aloqadordir. Falsafa fanining asosiy masalasi ruh yoki materiya birlamchimi
degan masala emas, balki insoniyat hayotining mano-mazmuni masalasidir.
Aynan bu masala bilan madaniyatshunoslik fani ham shugullanadi. Falsafa
fani olamda insonning orni, jamiyat taraqqiyoti haqida mulohaza yuritadi,
jamiyat taraqiyotining umumiy qonunlarini tadqiq qiladi. Bu masalalarni
tadqiq qilish u yoki bu darajada madaniyatshunoslikka ham xosdir. Falsafa
fanining vujudga kelishi va rivojlanishining ozi madaniyat taraqqiyotining
mahsulidir.
Madaniyatshunoslik sotsiologiya fani bilan ham yaqin aloqadordir. Negaki,
sotsiologiyaning jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayoti, jamiyatda kishilarning
mavqei haqida toplagan malumotlaridan madaniyatshnoslik fani foydalanadi.
Umumnazariy xulosalar chiqarishda sosiologik materiallar dalil sifatida
xizmat qiladi.
Madaniyatshunoslik fani Siyosatshunoslik fanining davlat qurilishi va
tuzilishi, siyosiy rejimning turlari va hususiyatlari, jamiyatni siyosiy
boshqarish usullari haqidagi malumotlariga asoslanadi, ularga tayanib
umumiy nazariy xulosalar chiqaradi.
Madaniyatshunoslik fani insonning ichki dunyosi haqida fikr yuritishda
psixologiya fani yutuqlaridan, jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida
shakllangan tarixiy madaniyat turlarini, ularning xususiyatlarini, u yoki bu
davrga xos madaniy mentaliteti tasvirlay olmaydi. Insoniyatning shakllanishi
va taraqqiyoti haqidagi tarixiy faktlar, voqea-hodisalarni bilish
madaniyatning kelib chiqishi va rivojlanishi jarayoni togrisida nazariy
xulosalar qilishga, madaniy taraqqiyotga xos qonunlar chiqarishga
komaklashadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda madaniyat tarixi
madaniyatshunoslik fani boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan ham
yaqindan aloqadadir.
Madaniyatshunoslik fani boshqa gumanitar fanlardan o`ziga xos
xususiyatlari bilan farq qiladi.Madaniyatshunsolik fani kop asrlik madaniyat
tarixini aslida qanday bolsa shunday tasvirlaydi, madaniyatning mohiyati,
xususiyatlari, tarkibiy tuzilishi, tadrijiy taraqqiyoti, muammolari, insoniyat
hayotidagi roli togrisida yaxlit tasavvur beradi. Aynan shu fan barcha
darajalardagi va turli mintaqalar madaniyatiga, uning alohida shaxslardan to
butun insoniyatgacha bolgan turli xil obektlariga tadbiqan qollash mumkin
bolgan eng umumiy madaniyatshunoslik qonuniyatlarini aniqlash
imkoniyatiga ega.
Madaniyatshunoslik fanining predmeti, uning tadqiqot obekti insoniyatning

---

asrlar davomidagi madaniy faoliyati, madaniy taraqqiyot yutuqlari, ularning
mano- mazmunini organishdan iboratdir.
Madaniyatshunoslik fani tadqiqot olib borishda bir qator metodologik
tamoyillarga tayanadi. Dialektik metod madaniyatshunoslikning muhim
metodi bolib, insoniyatning madaniy hayotini, ming yillar davomida insonlar
yaratgan moddiy va manaviy yutuqlarni yaxlit, umumiy va ozaro bogliq holda
organishga imkon beradi. Dialektik metod biron-bir mamlakat yoki
mintaqada kechgan madaniy jarayonni, jumladan Ozbekiston xalqining
asrlar davomida shakllangan madaniyatini jahon xalqlari madaniyati rivoji
bilan uzviy bogliq holda organish, tadqiq qilishga komaklashadi va madaniy
taraqqiyotga xos umumiy madaniyatshunoslik qonuniyatlarini ochishga
imkon beradi.
Madaniyatshunoslik fani obektni organishda ilmiy bilishning sistemali
yondoshuv metodiga tayanadi. Sistemali yondoshuv bolaklarni butun orqali,
butunni uning bolaklari orqali tahlil etish, organishni taqoza etadi. Bu metod
madaniyat tarkibiga kiruvchi til, din, huquq, axloq-odob, talim-tarbiya,
adabiyot, sanat va hakazo bolaklar orqali butun jamiyat taraqqiyoti orqali
esa madaniyat tarkibiga kiruvchi bolaklarni tahlil qilishga imkon beradi.
Madaniyatshunoslik fani oz tadqiqotlarida tarixiylik metodiga asoslanadi.
Tarixiylik metodi madaniyatga davriy nuqtai nazardan ozgarib, yangilanib,
rivojlanib, boyib boruvchi jarayon sifatida qaraydi. Tarixiylik metodi har bir
xalq madaniyatini, har bir davr madaniyatini oz davri nuqtai nazardan
baholashni, hozirgi madaniy hayotni va erishilgan yutuqlarni otgan zamon
madaniyatiga taqqoslab tasavvur qilish, tasvirlashni talab qiladi.
Madaniyatshunoslik fanida vorisiylik muhim tamoyil hisoblanadi. Vorisiylik
negizida hayotiylik yotadi. Kishilar ozidan oldingi avlodlar yaratgan madaniy
boyliklarga tayanib yashaydilar, ularga tayanib yangiliklarni yaratadilar.
Agar vorisiylik negizida hayotiylik bolmaganda edi, “biz uchun otmish sovuq,
befoyda, olik va qiziqarsiz bolib qolaverardi”, deb takidlaydi J. Neru.
Sharqshunos olim Maks Myuller Hind sivilizasiyasi haqida fikr yuritar ekan
“eng zamonaviy va eng qadimiy hind sivilizasiyasi ortasida uzluksiz vorisiylik
mavjud”, deb yozadi. Vorisiylik barcha xalqlar madaniyati taraqqiyotiga xos
uzluksiz jarayondir.
Madaniyat bir tekisda rivojlanuvchi jarayon emas. Ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy
munosabatlar tasirida madaniyat tasirida madaniyat taraqqiyotida inqirozli
yoki sakrash holatlari ham yuz berib turadi. Bunday holatlarni tahlil qilishda
iqtisodiy, soqiologik, statistik va bilishning boshqa ilmiy metodlardan ham
foydalaniladi.
Madaniyatshunoslik fani oz predmetini organishda tadqiqotchidan oz idroki,
ichki sezgilari bilan his qilish orqali haqiqatni anglashni ham talab qiladi. Bu
tamoyil turli xil madaniyat sohalariga chuqurroq kirishga, dalilu-ashyolar
yordamida isbotlarsiz bevosita ichki sezgilar, mushohada orqali haqiatni
bilish imkoniyatini beradi. Shuningdek, madaniyatshunoslikda
madaniyatning moddiy va manaviy unsurlarini talqin qilish, turli davrlaga
xos yozuv matnlarini sharhlash, izohlab berish, tushuntirish usulidan ham
foydalanadi.

---

Xullas, madaniyatshunoslik boshqa fanlar singari ilmiylik, xolislik,
haqqoniylik talablariga javob beruvchi bilishning aniq metodlariga tayangan
holda tadqiqot yuritadi.Madaniyatshunoslik fanini organishning zaruriyati
shundaki, insoniyat jamiyat taraqqiyotiga faqat siyosiy, iqtisodiy, texnikaviy,
huquqiy tadbirlar bilan erishib bolmaydi, shular bilan bir qatorda jamiyat
manaviy-madaniy hayotini ham yuksaltirishga erishmogi zarur boladi.
^ Madaniyat deganda nimani tushunasiz?
Madaniyat- bu insonlarning ijodiy faoliyati tufayli yaratilgan moddiy va
manaviy boyliklar majmuigina bolib qolmay, ayni paytda u jamiyat
taraqqiyotining darajasini ham ifodalaydi, yani, jamiyatdagi bilim, mezon va
qadriyatlarning yigindisi madaniyatda gavdalanadi. Madaniyatni organishda
obektiv qonuniyatlar, hodisalardagi sababiy bogliqlik haqidagi ananaviy
tasavvurlardan foydalanmaslik ham mumkin.
Umumiy bir soha sifatida madaniyatga sistemali yondashuv bir-biriga tasir
etuvchi turli madaniyat sohalarining oziga xos xususiyatlarini qismlarga
bolib emas, balki ularni yaxlit tasavvur qilish imkoniyatini beradi. Sistemali
yondashuv tadqiqotning juda kop uslublaridan foydalanishga imkon yaratadi.
Yani, ayrim bir uslublar bilan olingan natijalarni boshqalariga qarama-qarshi
qoymasdan va mutlaqolashtirmasdan xulosa chiqarishga asos boladi.
Aynan, sistemali yondashuv madaniyatga oziga xos shaklda munosabat
bildirgan holda kishilar hayot faoliyati sohalarini ham tushunish imkonini
beradi. Bulardan madaniyat sohalari, madaniyat institutlari tashkil topib,
ular aniq tuzilmaga va aniq vazifalarga ega bolgan holda ijtimoiy
munosabatlar tamoyili, kommunikasiya, madaniy namunalarni tashkil qilib
madaniyat tizimini belgilaydi.
^ Madaniyatshunoslik fanining qanday bolimlari mavjud?
1. Madaniyat falsafasi – madaniyatdagi murakkab va kopmaqsadli
jarayonlarni tahlil qilishda yondashuvning eng umumiy tamoyillarini
namoyon qilib, qiyosiy tahlil, tasniflashga asoslanadi. Madaniyatni falsafiy
anglash, falsafiy asoslash bilan bogliq materialistik, pozitivistik, obektiv
idealistik va boshqa koplab qarashlar mavjud. Ularning har birida insonning
tabiat va ijtimoiy guruh (sosium) olamida jismoniy, manaviy va ruhiy hayot
faoliyatining shakllanishi va rivojlanishini nazariy tushuntirish usullari va
oziga xos tahliliy uslublari ishlab chiqilgan.
^ 2. Madaniyatning tuzilish shakli (morfologiyasi)- insonga bogliq bolmagan
va jamiyatda mustaqil mavjud bolgan madaniyatning oziga xos shakli uning
tadqiqot predmeti hisoblanadi. Madaniyat rivoji jamiyatning ichki
qonuniyatlariga ozaro bogliqdir, deb hisoblovchi madaniyat morfologiyasi
taqqoslash, tahlil va boshqa uslublar asosida madaniyat rivojlanishining
manbai va omillarini ochishga urinadi. Uning mavjudlik davri u yoki bu
madaniyatning paydo bolishidan to inqirozigachadir.
^ 3. Madaniyat sotsiologiyasi – biron bir jamiyatdagi mavjud madaniyatning
aniq jarayonlarini organish bilan shugullanadi; bu har xil sosiologik

---

axborotlarni toplash, qayta ishlash va tahlil qilish bilan bogliq bolgan
madaniyat jarayonini emprik (tajriba) tadqiq qilishda malum madaniyat
sharoitida kishilarning ozaro munosabatlarida, sosiomadaniyat toifalarida
namoyon boladi.
^ 4. Madaniyat tarixi – har bir madaniyatni noyob va asl hodisa sifatida
organadi; shuningdek, turli madaniyatlarni ozaro taqqoslaydi, ularning ozaro
munosabati va ozaro tasiri, zamon va makondagi ularning farqlarini madaniy
taraqqiyotidagi oziga xos va umumiy tomonlarni tadqiq etadi.
^ 5. Madaniyat ekologiyasi – zamonaviy inson hayot faoliyatining barcha
sohalarini: insonning individual hayotini, jamiyat hayoti, tabiat bilan ozaro
munosabatlarini qamrab oladi. Bu madaniyatshunoslik tadqiqotidagi eng
yangi faol rivojlanayotgan sohalardan biri.
Madaniyatshunoslik fanining asosiy muammosi inson hisoblanadi, zero
madaniyat – bu inson yaratgan narsalardir. Madaniyatshunoslik insonning
olam bilan faol munosabatini va bu munosabatlar uning hayot tarzida
namoyon bolishini, shaxsning ijtimoiy va madaniy rolini, madaniyatlar
tipologiyasini o`rganadi.Madaniyatshunoslik fani madaniyatni ilmiy izohlab,
uning umumtarixiy mazmuni va manosini belgilaydi, ijtimoiy-tarixiy bilimlar
tizimidagi orni va mavqeini asoslaydi.
^ Madaniyat atamasiga qanday tariflar berilgan?
«Madaniyat» atamasi hozirgi zamon ilmiy adabiyotlarda rang-barang
manolarda ifodalangan. «Madaniyat» va «Kultur» atamalari mutaxassislar
fikriga kora ayni manoni anglatib, lotincha «ishlov berish», «parvarish
qilish» manosini anglatgan. Keyinchalik «marifatli bolish», «tarbiyali»,
«bilimli bolish» mazmunida ishlatilgan. Ozbek tilida keng ishlatiladigan
«Madaniyat» atamasi arabcha «madaniy»-»shaharlik» degan manoni
bildiradi. Agar amerikalik madaniyatshunos olimlar A. Kreber va
K. Klakxonlarning 1952 yildagi malumotlariga kora madaniyat hodisasiga
berilgan tarif 164 ta bolsa, songgi adabiyotlarda bu raqam 400 dan
ortiqni1 tashkil etadi.
Faylasuf va madaniyatshunos V.M. Rozin iborasi bilan aytganda “qancha
yirik madaniyatshunos bolsa shuncha nazariyalar, tushunchalar mavjud”.
Teylo zamonida madaniyatning 7 ta tarifi bolgan bolsa, 1950 yillarda uning
soni 150 taga, hozirgi kunda esa madaniyatga berilgan tushunchalar soni
400 taga etadi. Bu tariflar umumlashtirilsa madaniyat sozining mano-
mazmunini quyidagicha tushunish mumkin.:
Madaniyat – uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida insoniyat tomonidan
yaratilgan moddiy va manaviy boyliklar, asori-atiqalar yigindisi.
Madaniyat – u yoki bu jamiyatga xos falsafiy qarashlar, ilm, fan, maorif,
sanat, axloq, din, huquq, siyosat maishiy xizmat korsatish darajasini aks
ettiruvchi omillar, ijtimoiy taraqqiyot daoajasi.

---

Madaniyat – insonlar hayotida, jamiyat rivojida shakllangan milliy,
umuminsoniy qadriyatlar majmui.
Madaniyat – har bir kishining tarbiyalanganligi insoniylik fazilatlari va ijodiy
faoliyatining ifodasidir.
Madanyatning qollanilishiga qarab shaxsiy, oilaviy, kasbiy, tabaqaviy, milliy
madaniyat, jamiyat madaniyati, umuminsoniy madaniyat kabi shakllarga
bolib organish ham mumkin. Kundalik hayotda “muomala madaniyati”, “
mehnat madaniyati”, “nutq madaniyat”, “ishlab chiqarish madaniyati” ,
“xizmat korsatish madaniyati”, “dam olish madaniyati”, “huquqiy madaniyat”
kabi tushunchalar ham qollaniladi.
Madaniyat hodisasi tavsifida juda kop izohlar mavjud «insoniyatni yashash
usuli; ijtimoiy insonning tolaqonli faoliyati», «inson tomonidan yaratilgan
muhit», «yaxlit sosial organizm», insoniyat yaratgan moddiy va manaviy
qadriyatlar majmui; suniy- ikkinchi tabiat; inson ijodiy faoliyati mahsuli;
umuman jamiyat; jamiyatning manaviy holati; jamiyat sifati; shartli belgilar
tizimi yigindisi; meyor va andozalar va hokazo.
Garbiy YYevropada madaniyat tushunchasi XVIII asrning oxiridan etiboran
hozirgi mazmunini kasb etgan bolsa-da, faqat XX asrga kelib ijtimoiy va
gumanitar fanlar kategorial tizimidan mustahkam orin oldi. Kishilik
jamiyatini beqiyos kolamga ega bolgan va doimiy ravishda ozgarib boruvchi
malumotlarni muayyan tartibga solishga yordam beruvchi,
umumlashtiruvchi tushunchalarga bolgan ehtiyoji madaniyat tushunchasini
keng tarqalishiga sabab boldi. Qadimgi Rimda «Madaniyat»- tushunchasi
«hayotni manaviy jihatdan yanada yaxshilashga va tozalashga qaratilgan
gamxorlik» degan manoda ham foydalanilgan. Malumotlarga kora, mashhur
Rim faylasufi-notiq Siseron ham «ruhiyat madaniyati» atamasini ishlatgan.
YYevropa xalqlarida XVIII asrning oxirlarigacha «Madaniyat» atamasi aqliy-
axloqiy madaniyat tushunchasi bilan yonma-yon ishlatilgan. Korinib
turibdiki, «Madaniyat» tushunchasi xilma-xil talqiniga qaramay qadimdan
hozirgi kungacha oz mohiyatini ozgartirmagan2.
^ Hozirgi kunda madaniyatga qanday tushuncha berilgan?
Hozirgi davrdagi madaniyatning ilmiy tushunchasi insoniyat tomonidan
yaratilgan va yaratilishi davom etayotgan manaviyat, ruhiyatning oziga
xosligini anglashi natijasida vujudga keldi.Insoniyat «Tabiiy» turmush tarzi
asosida yashagan davrda: yani terib istemol qilish, ov qilish, baliq tutish,
chorvachilik va dehqonchilik bilan shugullangan vaqtlarida madaniyat
togrisidagi fikrning tugilishi munozaralidir. Oddiy, bir maromda rivojlanuvchi
jamiyatda inson oz madaniyati bilan «qoshilib» yashagan. Urf odatlar,
etiqodlar, hayotning moddiy va ijtimoiy shakllari undan farq qilmagan.
Madaniyatning avtonomiyasi namoyon bolishi uchun muayyan darajada
texnikaning rivojlanishi va mehnatning ijtimoiylashuviga erishish talab
etiladi. Shu asosda madaniyat asta-sekinlik bilan insoniyatdan tobora koproq

---

mustaqil bolib boradi. Insonning esa madaniyatiga tobeligi ortadi. Hozirgi
postindustrial jamiyatlardagi ekologik, manaviy va axloqiy sohalardagi
mavjud muammolar fikrimizning dalilidir. Shuning uchun madaniyatni
fenomen sifatida idrok etish, uning rivojlanish qonunlarini tushunish va shu
tushunchalar asosida madaniyatni boshqarishga organish zaruriyat bolib
qoladi.