Madaniyatshunoslik fani boshqa gumanitar fanlardan o‘ziga xos xusu-siyatlari bilan farq qiladi

Osmon xudolari. Ular sirasiga Dyaus, Varuna, Indra kabi turli osmonlarni boshqarib turuvchi xudolar kiradi. Biroq, Varuna keyinchalik suv va dengizlar xudosiga aylanib ketgan.
Quyosh xudolari. Rigvedada quyosh energiyasining turlicha namoyon bo’lishidan besh xudo yuzaga kelganligi haqida so’z yuritilgan. Ularning eng qadimiysi Mitra («do’st») dir. Surya quyoshning yorqinroq namoyon bo’lgan ko’rinishidir. U yunonlardagi Apollon kabi yetti ot biriktirilgan g’ildirakli aravalarda tasvirlangan. Savitri esa quyoshning quvvat beruvchi kuchida namoyon bo’ladi. Pushan muruvvatli hisoblanib, quyoshning mahsuldorlik faoliyatni o’zida namoyon qiladi. Ularning yana biri Vishnu vedalarda zikr qilingan va keyinchalik unut bo’lib ketgan xudolar orasida abadiy hisoblangan, hozirgi paytda butun Hindistonda ulug’lanadi.
Yer xudolari. Yer xudolarining eng ulug’i yerda quyoshning, havoda chaqmoqning, yer ustida olovning mujassamlashuvi hisoblangan olov xudosi Agnidir. Agni haqidagi afsonalar Hindistondan tashqarida vujudga kelgan.
Vedalarda hayot va o‘lim masalalari bo‘yicha fikr yuritiladi. Bu ta’limotga ko‘ra jon doimo bo‘ladi va u kishi vafotidan keyin boshka tanaga o‘tadi. Hindlarning Veda ta’limoti inson mutloq jon bilan qo‘shilishi, o‘z jonini boshqara olmasligi, bu juda qiyin bo‘lishiga qaramay uning mumkinligi to‘g‘risida fikr-mushohada yuritiladi. Ana shu ta’limot asosida yoga harakati kelib chiqqan. Vedalarda Qadimgi Hindiston aholisining Varnalarga (kastalarga) bo‘linishi hakida ham ta’limot bor. Shu ta’limot asosida Kadimgi diniy e’tikod, Braxmanizm paydo bo‘lgan. Braxmanizm Kadimgi diniy e’tikodlardan biri bo‘lib, mil. avv. IX-VIIIasrlarda vujudga kelgan. Bu e’tikodga ko‘ra, Xudo Braxma olamni va odamni yaratgan deb hisoblagan. Hind ruhoniylari braxmanlar deb atalganlar. Braxmanlarning ta’kidlashicha, xudo odamlarni o‘z tanasining turli kismlaridan yaratgan. Xususan, xudo o‘z og‘zidan braxmanlarni; ko‘llaridan kshatrilarni - jangchi, rojalarni; sonlaridan vayshoklar - hunarmandlar, savdogarlar, dehkonlarni; loyga belangan oyoklardan esa shudralar, ya’ni xizmatkorlarni yaratgan deb, ta’lim beriladi. SHulardan keyin esa eng past toifa - hazar kilinadiganlar yaralgan. SHunday kilib, braxmanlar ta’limotiga ko‘ra, xudo odamlarni turli toifalarga - kastalarga bo‘lib, bola kaysi kastadan tug‘ilgan bo‘lsa, u umri bo‘yi o‘sha toifada kolishi kerak bo‘lgan. Toifalarni aralashib ketishiga yo‘l ko‘yilmagan.
Mil. avv. VI asrda Hindistonda buddizm dini paydo bo‘ladi. Bu ta’limotning asoschisi Gautama SHakyamuni. U shimoliy Hindistonda mil. avv. 566-476 yoki 563-473 yillari yashagan. Budda so‘zining sanskritcha (oliy bilimlarni egallagan, hakikatga erishgan) ma’nosini beradi. Buddizm braxmanizmdagi odamlarni kastalarga bo‘linishini koralab, jamiyatdagi barcha kishilar teng bo‘lishini e’tirof etadi.
Buddizm ta’limoti to‘rt hakikatda o‘z ifodasini topgan:

1. 
   Turmush azob-ukubatlardan iborat;
   
2. 
   Azob-ukubatlar sababi - kishilarning istaklari va nafslaridir;
   
3. 
   Azob-ukubatdan kutilish uchun kishilar o‘zlarining istak va nafslarini tiyishlari kerak;
   
4. 
   Azob-ukubatlardan halos bo‘lish uchun Budda kashf etgan koidalarga amal kilishi kerak.
   

Buddizm ta’limoti asosida boshka odamlarga nisbatan yaxshi insoniy munosabatda bo‘lish, boshka tirik mavjudodga nisbatan zo‘ravonlik ishlatmaslik, ayniksa, o‘ldirishni ma’n etish g‘oyasi yotadi. Demak, inson axlokida gumanizm asosiy o‘rin tutadi.
Mil. avv. III asrda podsho Ashoka tomonidan Buddizmni kabul kilinishi bilan u davlat diniga aylandi. Buddizm dinining nodir bir tomoni bu, boshka dinlarga nisbatan murosasozlik kilishdir. Eramizning I asrida Buddizm Markaziy Osiyo orkali Xitoyga, Xitoydan Koreya, YAponiya, Mo‘g‘iliston va Tibetga tarkaladi. Xindiston - birinchi jahon dini buddizm vatani bo‘lsada, Xindistonning o‘zida induizm bilan ikkinchi darajada turadi. Bu ikki din ham «Veda» da aks ettirilgan qadimgi tasavvurlardan kelib chiqqan. Xindlarning dunyoqarashi va barcha tushunchalarini belgilovchi markaziy g‘oya, hind madaniyatining o‘ziga xos xususiyati- dunyoda sodir bo‘luvchi benihoya uzliksiz harakat g‘oyasi hisoblanadi, ya’ni dunyoning aylanishi na ibtido, na nihoya, na aniq maqsadga ega. Dunyoning doimiy aylanishida qayta yangilanish va dunyoviy ilohiy ruh nishonasi-individual ruh bo‘ladi. Ular doimo yangi moddiy ko‘rinishda vujudga keladi, buning uchun inson tanasi bo‘lishi shart emas, ya’ni ruh jonivorlar, o‘simliklar tanasiga joylashishi mumkin. Xindlar shu tariqa o‘z dunyo qarashidan nargi dunyo haqidagi g‘oyani istisno qilganlar. Mutloq «dunyoviy qonun» borliq hukmdori Braxma- olamning ob’ektiv ibtidosi. Ularni taqqoslaganda aniq xudolarning roli uncha katta emas, faqat «dunyoviy qonun» tamoyillarini individuallashgan timsolidan iboratdir. Xech kim, shuningdek xudo ham inson karmasini o‘zgartirishga qodir emas. Karmaning sanskrit tilidan tarjimasi «faoliyat» (taqdir) ni bildiradi. Bu tushunchaning mazmunini aniqlash murakkab. Karma insonning oldingi hayotidan meros bo‘lib o‘tadi va hozirgi hayotining mazmuni va faoliyatida namoyon bo‘ladi, u bo‘lg‘usi moddiy timsolning sifatini belgilaydi. Gunohlarni kechirish haqida tazarru yoki ibodat bilan Karmani o‘zgartirish mumkin emas, U faqat insonning axloqiy fe’l-atvorini belgilaydi. SHu bilan birga, har bir indus va buddist uchun o‘z-o‘zini bilish va o‘zining kamolatiga etish, o‘z ruhiy holatini aniqlash, o‘z karmasini toza saqlanishi haqida o‘ylash asosiy hisoblanadi. Bu Xindistondagi dinlar hayotdan, faoliyatdan voz kechishga undaydi degani emas, balki ular dunyoviy tashvishlarga befarq bo‘lishga undaydi desa bo‘ladi. Xind madaniyatining butun mazmunida zohir va botin, muaqqat va mangulik o‘rtasidagi muvozanatni saqlash zarurati haqidagi fikr yotadi.
Xitoy Markaziy va SHarkiy Osiyodagi eng Kadimgi davlat. Xitoy sivilizatsiyasi mil.avv. 3 ming yillik oxirida shakllandi. Xitoy tarixini tarixchi Sima Syan o‘z "Tarixiy xotiralar" asarida sulolaviy davrlarga bo‘lgan. Kadimgi Xitoyda ko‘hna Mesopatamiya va Misr singari kadimiy o‘ziga xos madaniyat yaratilgan.Xitoyliklar SHan sulolasi davrida (mil.avv. 2 minginchi yil o‘rtalarida) ieroglif yozuvini yaratganlar. Bu yozuv bir necha o‘n ming belgi- ierogliflardan iborat. Milodning I asrigacha bu ierogliflar hozirgi yozuv ko‘rinishiga ega bo‘ldi. Xitoy madaniyatining o‘ziga xos farqli jihati shundaki, qadimdan dinlardagi mistik ibtidoga axloqqa nisbatan ikkinchi darajada qaralgan, madaniyatdagi belgilovchi g‘oya Osmon tasdiqlagan buyuk «axloqiy- ijtimoiy-siyosiy tartib» bo‘lgan. Mil. avv. XII-VI asrlarda Xitoyda dunyoni miflar orkali tasavvur kilishdan falsafiy mushohada kilishga o‘tiladi. Falsafa o‘zining "oltin asr" deb nomlangan o‘sha davrning cho‘kkisiga chikadi. Falsafiy karashlar ichida ikkitasi muhim ahamiyatga ega. Bulardan bittasi Konfutsiylik bo‘lib, uning asoschisi Kun-szi edi. U mil. avv. 551 yilda zodagon oilada tug‘ilgan bo‘lib, 15 yoshidan o‘zi mutoala kilib ma’lumot olgan. Uning ta’limotida Kadimgi urf-odatlar va ularga to‘la rioya kilish muhim o‘rin tutadi. Hammaning ularga amal kilishi jamiyatni halokatdan kutkarib, uni gullab- yashnashiga olib keladi deb uktiriladi. Davlat to‘g‘risidagi ta’limotda "... agar podsho hakikiy podsho o‘rnida bo‘lsa, fukarolar-fukaro o‘rnida, ota-ota, ona-ona o‘rnida, bola-bola o‘rnida bo‘lsagina davlat gullab-yashnaydi" deyiladi. Agar davlat o‘z nomiga munosib bo‘lsa, unda etarlicha ozik-ovkat, etarlicha ko‘shinlar bo‘lishi va unga ishonch bo‘lishi zarurligi ko‘rsatiladi.
Konfutsiylik ta’limotida kuyidagi axlok normalari belgilanadi:

1. 
   O‘zing orzu kilgan yutuklarga erishish uchun, boshkalarning ham shunga etishi uchun ularga yordam ber; 2. O‘zingga makbul bo‘lmaganni, birovga ravo ko‘rma. Konfutsiy mil. avv. 479 yili 72 yoshida vafot etgan. Uning ta’limoti Xitoyda va uning tashkarisida hozirgacha ham mashhurdir. . Barcha eng muhim narsalar har qanday sivilizatsiyaning «qiyofasini» belgilaydi- hayot tamoyillarini, davlat va ijtimoiy tashkilot shakllarini, umum qabul qilgan axloqiy me’yorlar va qadriyatlarning barchasi Xitoyda Konfutsiylik ta’sirida shakllangan. Bejizga L.S. Vasilev Konfutsiylikni «xitoy sivilizatsiyasining kvint essensiyasi (mohiyati)» deb atamaydi.«Osmon vakolati» yo‘nalishi Konfutsiy tomonidan yangicha fikrda rivojlantirilib, unda ijtimoiy axloq asosiy o‘rin tutadi va siyosiy madaniyatni belgilaydi. An’analarni hurmat qilish, burchni jiddiy his qilish, axloqiy sifatning yuqoriligi, o‘zini jamiyat uchun baxsh qilish, haqiqatni anglash uchun doimo urinish, ishonch va olijanoblik kabi ideallar boshqalarni boshqarishni istaganlar uchun mo‘ljal bo‘lgan. Bu ideallar davlatning bosh tayanchi bo‘lib, Xitoy imperiyasi to‘ralari uchun namuna bo‘ldi
   

Ikkinchisi, Daosizm ta’limoti, uning asoschisi - Lao Szi bo‘lib, uning taxallusi "Dono kariya" bo‘lgan. Daosizm ta’limotining markazida tabiat, kosmos, inson turadi. Dao - ko‘rinishlarga ega bo‘lmagan tanasiz, absolyut kuch. Dao hamma narsalarni, shu jumladan dunyoni yaratgan. Dao bo‘yicha dunyo doim harakatda, o‘zgarishda va rivojlanishda bo‘ladi.