Madaniyat instituti vahobjon rustamov ssenariynavislik mahorati

27 U.X Qoraboyev. “Badiiy ommaviy tadbirlar”. Т., O ’qituvchi ,1986y., 36 bet.
109

---

Mazkur asar “Ey insonlar, ogoh bo‘ling, bu yo‘lning oxiri berk, 
oldinga ham ortga ham chiqishning iloji bo‘lmay qoladi”, degan 
da’vat bilan chiqadi. Chunki, bunday odamlar insoniylik xususiyat- 
larini yo‘qotadilar. Bunday toifadagi odamlaming na jamiyatga, na 
oilaga foydasi bor. Ular shu jamiyatdan ham, unda yashayotgan odam- 
lardan ham norozi. Muallif bunday odamlami quyidagicha ta’riflaydi:
SUXROB 
- Hech narsadan qo‘rqma. Sen aytgan narsalar 
hech qachon bo‘lgan emas. Karam yo‘q, muruvvat 
yolg‘on, ezgulik afsona, muhabbat sarob, na jin bor, 
na jahannam bor. Joning uzulmay, tanang sovumay, 
doridan ur, kayfingni sur, o‘ynab kul.
SAMANDAR - Xudo insonni bir umr baxt izlash azobi bilan 
jazolagan bo‘Isa, bizni bir umr «dori» axtarib topish 
azobi bilan jazolaganga o‘xshaydi. Yelib yuguramiz, 
kimnidir aldab, kimnidir talab, harom-xarish yo‘l 
bilan bir chimdim «zahar» topamiz. Talashib - 
tortishib zahrimizga yutamiz, bor dunyoni unutib, 
pinakka salom berib tushlar ko‘ramiz. 0 ‘zimizni 
aldab, quloqqaeha balchiqqa botib yashayapmiz. 
ASAD 
- Birodarlar oramizdan ola chiqdi.
SUHROB 
- Hoy, masxaraboz, qiyshanglama,. Muchaling itmi 
deyman, nuqul dumingni likkillatib jilpanglaysan. 
ASAD 
- A’lo hazratlarimizni ko‘ngliga ozor yetkazibmizda,
uzr.
SUXROB 
- Ovozingni o ‘chir!
ASAD 
- Xo‘p bo‘ladi. Shu daqiqadan boshlab meni gung va
soqov bangi deb hisoblanglar.
SUXROB 
- (
Samandarga
) Sen kimlar uchun qayg‘urib kimlarga 
achinyapsan?
SAMANDAR - 0 ‘zimga achinyapman, xolos.
110

---

SUXROB 
- Bizlami quloqqacha «gunohga» botirganlarchi, ular 
aybdor emasmi?
SAMANDAR - Hech kim oyoq qo‘limizdan ushlab, og'zimizga 
nasha tiqqan emas. 0 ‘z ixtiyorimiz bilan giyohvand 
bo‘lganmiz. Odamlarda ayb yo‘q, ular mehrli, 
muhabbatli, karamli...
Bu yerda Samandaming o ‘z aybini bo‘yniga olishi uning bu 
qilayotgan ishlarining oqibatini anglay boshlaganligidadir.
Kamolani onasining nashavandlar haqidagi fikri quyidagicha:
ONA 
- Kimga ko‘ngil qo‘yding, kimga, jon qizim?
Kimni etagidan tutmoqchi bo‘lding?
KAMOLA - Onajon o‘tinaman qiynamang ...
Ona 
- Nahot g ‘ururingni unutding butkul,
Ojiz nashavandga qo‘ydingmi ko‘ngil?
U yigit tengingmas, Bangi notovon,
Qalbi majruh, tuban pastkash inson...
KAMOLA - Menga hozir achchiq dashnomlar emas,
To‘g ‘ri so‘z, samimiy maslahat kerak.
ONA 
- Ogoh bo‘l, yutmasdan laxta-laxta qon,
Bui yo‘ldan qayt qizim, hali bor imkon.
Yosh joningni qilma, behuda xazon 
Zor qaqshab bo‘lasan, qattiq pushaymon.
Janri:
Janr bu asarning turi (tusi)dir. Dramatik asarlaming asosi 
pyesadir. Pyesa (fr.piese - butun yoki ulush, demakdir)- xilma-xil 
sahna asarlarining umumiy nomidir. Janming to‘g ‘ri belgilanishi 
sahnalashtiruvchi rejissorlar, tashkilotchilar, ijrochilar vazifasini aniq 
belgilab olishlari, tomoshabinning asarning mazmun va mohiyatini 
tezda tushunib olishiga yordam beradi.
Asarning kompozitsion tuzilishi.
“Kompozitsiya” haqida yuqorida 
alohida mavzu berilgan. Har qanday asarning muvaffaqiyati uning
111

---

kompozitsion tuzilishining to‘g‘ri belgiianishiga ham bog‘liq boiadi. 
“To‘da” asari ham kompozitsion jihatidan mohirona qurilgan asarlar- 
dandir, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
Prolog asarning kirish qismi bo‘lib, voqeaning nima haqida ekan- 
ligiga avans beradi, ya’ni dastlabki tushuntirish beradigan debocha- 
sidir.
“To‘da” asarida voqea quyidagicha boshlanadi:
Yalanglik. Tun. Oyning nurida tashlandiq masjidning butun qolgan 
mehrobi ko‘rinib turibdi. Mehrob yonida bir yigit, yolg‘iz o ‘tiribdi. 
Bangilar guruhining boshqa yigit, qizlarining ahvoli og‘ir, biri 
ingraydi, biri alamidankuladi, boshqasi titrab-qaqshab dodlaydi...