Madaniy o’simliklar va ularning ahamiyati Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

7-rasm. Tarvuz
Tarvuz mevasining shakli yumaloq, ovalsimon, silindrsimon. Poʻsti qalin (1,5 sm), oʻrtacha (1,1,5 sm), yupqa (1 yemdan kam), qattiq, eti yumshoq, sersuv, sershira, qumoq, baʼzan tolali. Etining rangi qizil, ayrim navlari malinasimon. Urugʻi, oq sariq, qora, qizil, kulrang . 1000 dona urugʻi vazni 40—120 g . Mevasi tarkibida 8,0—13,5% quruq modda, 5,8—11% qand (fruktoza; xashaki tarvuzda 3,2—5% quruq modda, 1,2—3% qand, 1 kg ida 0,09 ozuqa birligi), 90% dan koʻproq suv, turli vitaminlar (Vr V2 RR) va mineral tuzlar, urugʻida 25—30% moy, fitin kislotasi bor. Tarvuz issiqsevar, yorugʻsevar oʻsimlik, qurgʻoqchilikka chidamli, urugʻi tuproq harorati 14—16° da una boshlaydi (qulay sharoit 20°). Ekilgandan keyin 5—6 kunda unib chiqadi. Tarvuzning ertapishar, oʻrtapishar va kechpishar navlari bor. Ertapishar navlari 80— 90, oʻrtapisharlari 90—100 va kechpisharlari 110—120 kunda pishadi. Tarvuz yangiligida isteʼmol qilinadi, sanoatda qayta ishlash uchun xom ashyo, xashaki Tarvuz chorvachilikda shirali ozuqa sifatida foydalaniladi. Tabobatda kamkrnlik, jigar, buyrak, yuraktomir kasalliklarini davolashda qoʻllaniladi. Shinni, murabbolar tayyorlanadi. Tarvuz pushta kengligi 280—360 sm qilib olingan joʻyakning ikki tomoniga tup orasi 70 sm qilib 4—6 sm chuqurlikda ekiladi. Uyalarga 2—3 kun ivitilgan urugʻlar 3— 4 tadan tashlanadi, chopik, paytida yagana qilib bittadan oʻsimlik qildiriladi. Oʻsuv davrida kator oralari 2—3 marta yumshatiladi (chopiq qilinadi). Tuproq sharoitiga qarab 6—8 marta suv beriladi. 
Paxta, chigitli paxta — gʻoʻzaning tola va chigitdan iborat asosiy mahsuloti. Paxta tozalash korxonasida P.ga dastlabki ishlov berish jarayonida chigitdan, avval, toʻqimachilik sanoatining ehtiyoji uchun asosiy mah-sulot — tola (uz. 20 mm dan uzun) aj-ratib olinadi. Shuning uchun butun du-nyoda P. tolaning sifatiga qarab baholanadi. Keyin chigitdan kimyo va mahalliy sanoat korxonalarida qoʻlla-niladigan lint (momiq) (uz. 20 mm dan kam) olinadi. Texnologik uskunalarda P.ni kayta ishlash va tolani tozalash jarayonida ulik (pishib yetilmagan kalta tolali puch chigit, chigallashgan tolalar) va kalta P. momigʻi (uz. 5,0 mm dan kam) chiqadi. P.da 30— 35% tola va 50—55% chigit (chigitida 24—29% moy), 2—3% ulik tola, 3— 5% kalta momiq boʻladi. Gʻoʻzaning se-leksion navi va tolaning yoʻgʻon-ingichkaligiga qarab P., oʻrta tolali va uzun tolali turlarga boʻlinadi. P. qoʻlda va mashina bilan teriladi. P. tolasining pishib yetilganlik koeffitsiyenta va tashki koʻrinishi, rangi boʻyicha 5 sanoat naviga va iflos aralashmalarning mikdori hamda na-mligiga qarab 3 sinfga boʻlinadi.

7-rasm . Paxta
Makkajo`xori juda qadimgi o`simlik, u Markaziy Amerikadan kelib chikkan. Markaziy Amerikaning maxalliy xalqi bizni eramizdan 2400-2300 yil oldin ekib kelgan. Amerika ochilgandan so`ng makkajo`xori katta ekin maydonlariga ekilganligi ma`lum. Amerikadan makkajo`xori XU asrda Ovropaga keltirilgan, shu paytda Portugaliyaliklar tomonidan makkajo`xori Xindiston, Xindi-Xitoy, Xitoy mamlakatlariga keltirilgan. Rossiyaga makkajo`xori XVII asrda Gruziyadan tarkalgan. XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida u Garbiy Xitoydan O`rta Osiyoga keltirilgan. Yer yuzida makkajo`xori ekini 110 mln gektar yerga ekiladi.Uzbekistonda 1990 yil faqat don uchun 108,5 ming gektar yerga ekilgan.
Xosildorligi. Makkajo`xori yuqori xosilli ekin. Uzbekistonning sugoriladigan yerlarida uning xar gektaridan 40-50 s. don va 500-700 s. silosbop kuk poya olish mumkin. Leqin ilgor oila va fermer xo`jaliklarida makkajo`xoridan juda yuqori xosil olmokdalar.