M. Y. Ayupova

1— sensor afaziya;  2 -a k u stik o - 

mnestik  afaziya.

---

Fleksiylar,  q o ‘s h im ch alam in g  t o v u s h   tarkibi  bir turliligi  va  u l a r   n u tq  

o q im id a h a r  xil o ‘zakli s o ‘zlam ing t o v u s h  tarkibiga q ara g a n d a  b i r m u n c h a  

te z -te z   qaytalanishi  sababli,  sensor a faziy ad a  s o ‘zning o ‘z a k   q is m i,  y a ’ni 

s o 'z n in g   leksik-sem antik  qismi  qiy in ch ilik   bilan  o ‘zlashtiriladi,  b u n i n g  

natijasida  p r e d m e tn in g   o ‘zaro   m u n o s a b a t i   buziladi  ( m a s a la n ,  o l c h a -  

to s h c h a -k u lc h a ).  Biroq,  s o ‘zning  k a teg o rial  m u n o sa b a ti  q a b u l  qilishi 

m u m k in ,  m asalan, bem orlar''qo*ng‘iro q ch a" s o ‘zini eshitib, ”b u   k ic h k in a  

bir  narsa,  lekin  nimaligini  b ilm ay m an "  deyishi  m u m k in .

A y rim   h o llard a,  m iyaning  ik k ala  c h a k k a   b o ‘lagi  ( o ‘ng  va  c h a p )  

zararian g an d a,  m urakkab  ak u stik -g n o stik   afaziyaning  k o ‘rinishi  a k u stik  

agnoziya  bilan  uyg'u nlashib  yuzaga  keladi,  nafaqat  fo n e m a tik   e s h itu v  

buziladi,  balki  ovoz  tem bri,  nutq  o h a n g in i  eshitib  farqlash  h a m   b u z ila d i, 

nutqsiz tovushlar farqlanmaydi: q o ‘n g ‘iroqlar, gudoklar, q o g ‘o z  shitirlashi, 

quyilayotgan  suv  ovozi  va  shu  kabilar.

Ekspressiv nutq  buzilishi.  A kustik-gnostik sensor afaziyada  fo n e m a tik  

e shituvning  buzilishi,  eshitiluvchi  n u t q n i n g   tu rg ‘un  idrok  qilin m aslig i 

sababli  o ‘z  nutqi  ustidan  eshituv  n a z o ra ti  buziladi.  B u n in g   n atijasida 

n u tq d a   k o ‘pgina  literal  va  verbal  p a rafaziy alar  kelib  ch iq ad i.  Insult  yoki 

t r a v m a d a n   s o ‘ng  e rta  b o sq ic h la rd a   b e m o r   n u tq i  a tr o f d a g i l a r   u c h u n  

b u tu n ia y   tu sh u n arsiz  bo'lishi  m u m k i n ,   c h u n k i  u  tasodifiy  to v u s h la r , 

b o ‘g ‘i n l a r   va  s o ‘z  b irik m alari  t o ‘p i a m i d a n   tu z ilg a n   va  s h u   tu fa y li 

"jai^onafaziya”  yoki  "nutqiy  b o 'tq a "   n o m in i  olgan.  C h u n o n c h i ,   b e m o r  

M.  "B oshingiz  o g ‘riyaptimi?"  d egan  savolga  "Bir,  biz  b u n i  va  b u   k o ‘p 

yillar,  besh  yil  ilgari  va  yana  oxirgi  y illa r b o ‘ldi.  J u d a   o g ‘riq  b u   b o s h   shu 

qoldi",  d e b  ja vob  bergan.

F o n e m a t i k   e s h itu v n in g   b u z ilis h i  t u f a y l i ,  i k k i l a m c h i ,   s o kz l a r n i  

takrorlash  buziladi;  ko‘pincha,  b o sh la n ish id a  s o ‘z  m u s ta h k a m d ir ,  d o i m o  

t o ‘g ‘ri  takrorlanadi,  biroq  uni  d iq q a t  bilan  tinglaganda  va  n av b atd ag i 

takrorlanishga urinilganda, odam  nafaqat  s o ‘zning tovush k o m p o n e n tla rin i 

y o ‘qotadi,  balki  uning  ritm ik -m elo d ik   negizini  h a m   y o ‘q o tad i.

J argonafaziya  davri  1,5—2  o y   d a v o m   etadi  va  a s ta - s e k in   c h u q u r  

a g ram m atizm li  logorreyaga  (sem utqlilik) o ‘tadi.  N utq tiklanishining o ‘rta 

bosqichida  literal  parafaziyalar kam   kuzatilad i,  biroq verbal  p a ra fa ziy a la r 

ko‘p   uchraydi.

E.S.  Beyn  (1964)  va  I.T.  V la se n k o la r  (1972)  verbal  p a ra fa z iy a n in g  

h a r   xil  turlarini  k o ‘rsatdilar.  B ularning  kelib  chiqishi  so ‘z n in g   o ‘xshash 

a k u stik -fo n em atik   strukturasi  singari  u la m in g   sem an tik   tuzilishi  b ilan  

h a m  bog‘liq.  S o ’zning m a ’lum a h a m iy atin i  tanlash kontekstga aso slan ad i. 

M a ’n o  jih a td a n   yaqin so ‘zlar kuchli,  b o tir ,  m a rd ,  q o ‘rq m a s va  h o k a z o l a r  

m a tn d a n   kelib  chiqqan  holda  o 'z i n i n g   a n iq   tanlanishini  ta la b   q iladi. 

N o t o ‘g ‘ri  aloqalar m exanizm ining  buzilishi,  m atndagi  berilgan  h ik o y a g a  

m o s keluvchi  bir so ‘z o ‘miga  ikkinchisining almashtirilishiga o lib   keladi. 

M asalan,  "jom adon" so ‘zi  o ‘miga,  c h u q u r la s h u v  va saqlash  kabi  u m u m i y

---

belgilarga ega boshqa p re d m e tla rg a  asoslangan holda "shkaf' yoki  "quduq" 

s o ‘zlarini  ishlatadilar. Y ana b ir  nechta misollar keltiramiz:  "Bo‘ri ovchilami 

k o ‘rib  qoldi  va  sipogina  ("sekingina"  o ‘rniga)  b u ta la r  orasiga  berkindi". 

" B o lak ay   (b u zo q ch a)  sigir  atrofida  o ‘ynoqlab,  podachiga  b o ‘ysunmas 

edi".  Akustiko-gnostik afaziyada,  fikmi  ifodalash u c h u n  lug‘at  vositalarini 

tan lash d ag i  nuqsonlar,  sa q la n g a n   ritm ik-m elodik  va  hikoyaning  ohangi 

aso sid a  n a m o y o n   b o l a d i .

S e n s o r  akustik-gnostik afaziyada, belgilangan  funksiyani tekshirishda 

t o ‘g ‘ri  n o m la sh ia r bilan  b ir  q a to rd a ,  so*z  m a ’nosini  tushuntirish  yoki  uni 

iborali  m a tn  orqali  topishga urinishlar kuzatiladi.  M asalan,  "olma" so'zini 

n o m la s h d a :  " N im a   d e s a m   ek a n .  .  .  m e n   yaxshi  bilam an,  bu  nok,  y o ‘q,

n o k   e m a s ,  apelsin,  a p e lsin .................... apelsin  em as,  n o rd o n g in a   olm a.  .

.  .  o ‘r m o n d a   o ‘sadi  va  b o g ‘d a   ham   o ‘sadi”  kabilar  talaffuz  etiladi.

Tiklanishning so ‘nggi  bosqichda birinchi o ‘ringa sen so r afaziya uchun 

o ‘ziga  xos  b o l g a n   a g r a m m a tiz m   chiqadi.  Bu  gap  b o l a k la r i  o ‘rtasidagi 

m uvofiqiikning yo'qligi,  h ik o y a n in g  tugallanmaganligi,  so ‘zlarni  tushirib 

q o ld irish d a,  otlarni  shaxsiy  o lm o sh la r  bilan  alm ashtirishda  o ‘z  aksini 

k o ‘rsatadi.  S ensor afaziyada  k o ‘makchi  va ot  fleksiyl  larini  q o l l a s h   kam 

buziladi.

0 ‘qish  va  yozuvning  buzilishi.  S ensor afaziyali  o d a m   nutqida,  o ‘qish 

jarayonida ko‘pgina  literal  parafaziyalar paydo boMadi, so‘zda urg'u o ‘mini 

t o p i s h   q i y i n l a s h a d i   va  s h u   s a b a b l i   o ‘q i l g a n n i   t u s h u n i s h   h a m  

m urakkablashadi.  Biroq,  s e n s o r   afaziyada,  o lqish  b irm u n c h a   saqlangan 

n u tq iy   funksiya  b o ‘lib  q o la d i,  chunki  u  optik va  kinestetik  nazoratni jalb 

qilish  y o ‘li  orqali  am alga  oshiriladi.

A kustik-gnostik afaziyada yozm a  nutq o ‘qishdan  farqli o ‘laroq  kuchli 

darajada buziladi va fonem atik eshitish  holati bilan bevosita bogMiq b o lad i.

C h u q u r  akustik-gnostik  afaziyada,  insultdan s o lnggi erta bosqichlarda 

n a f a q a t  diktovka  o stid a   y o z u v ,  balki  s o ‘zlarni  k o ‘chirib  yozish  ham  

b u z i l a d i .   B e m o r l a r   o ‘z  n u t q i y   n u q s o n l a r i n i   a n g l a m a g a n   h o l d a ,  

k o ‘chirilayotgan  so*z  o b ra z in i  k o lruv  orqali  eslab  oladilar va  nazoratsiz, 

uni  y o z a   boshlaydilar.  S o ‘zn i  b unday  nazoratsiz  yozishda  ular  "olma" 

s o ‘zidagi  4  ta  h a rf o ‘rniga  o ‘n - o ‘n  ikkita  h arf yozadilar.  Saqlangan  optik 

n a z o ra tn i jalb  qilish,  s e k in -a s ta   so'zning  h arf tarkibini  aniq  ko‘chirishga 

olib keladi, biroq og'zaki  d iktantlarda literal  paragrafiyalar uzoq vaqtgacha 

kuzatilib  turadi.

S e n s o r   akustik-gnostik  afaziyada  hisobning  q o 'p o l  buzilishlari  faqat 

e n g  e r ta   bosqichlarda  kuzatilad i,  ch u n o n ch i,  hisob  so'z larni  takrorlashni 

( h i s o b   o p e r a ts iy a s ig a   k i r u v c h i )   ta la b   e ta d i.  B e m o r l a r   k o ‘r s a tm a n i 

tu s h u n m a g a n   xolda  m isollarni  passiv  k o ‘chirishlari  m u m k in .  Bemorlar 

a rifm e tik  operatsiyalam i  bajara turib,  raqam ni  n o to ‘g ‘ri  yozib qo*yishlari 

m u m k in :  m asalan,  4 + l = 4 + l ;   4 + 1 = 1 5 ;   5 + 2 = 3 .

---

A k u s tik -m n e s tik   a fa z iy a

Eshitish  va  akustik  eslab  qolish  ja ra y o n i  id ro k   qilish  jarayonining 

t o ‘g ‘ridan  t o ‘g ‘ri  davom i  hisoblanadi,  y a ’ni  s o ‘z n in g   to v u sh   tarkibini 

akustik-m nestik tahlil  qilishdir.  Istalgan tashqi  t a ’sir,  s h u n in g d e k ,  m a ’no 

b o 'y ic h a  aw alg i  so ‘z  bilan  bog‘liq  boMmagan  keyingi  s o ‘zni  eslab  qolish 

m u h i m l i g i   u n g a   d i q q a t n i   q a r a t i s h   a k u s t i k - m n e s t i k   j a r a y o n l a r i n i  

torm ozlaydi  va  chegaralaydi.

Akustik-m nestik  afaziya  chakka  so h alarin in g  o ‘rta  va  o rq a   b o lim la r i 

zararlanishi  natijasida  kclib  chiqadi  (A.  R.  Luriya  1969,  1975;  L.  S. 

Svetkova,  1975)  (25-rasm ).

A.  R.  Luriyaning  hisoblashicha,  b u n in g   neg izid a  e sh itish n in g   yuqori 

darajada torm ozlanganligidan  kelib  chiquvchi  e s h itis h - n u tq iy   xotiraning 

pasayishi  yotadi.  H a r   bir  yangi  s o ‘zni  idrok  qilish  va  an g lash d a  b e m o r 

a w a lg i  so‘zni  y o ‘qotadi.  Bunday  buzilish  b o ‘g ‘in  va  s o ‘zlar  seriyasini 

takrorlashda  h a m   o ‘z  aksini  k o ‘rsatadi.

T u s h u n is h n in g   buzilishi

A k u s t i k - m n e s t i k   a f a z i y a   u c h u n   a l o h i d a   s o ‘z l a r n i   t a k r o r l a s h  

qobiliyatining  (nisbatan  saqlangan)  o ‘rtasidagi  dissotsiatsiya  va  m a ’no 

j i h a t d a n   b i r - b i r i g a   b o g M a n g a n   u c h - t o ' r t t a   s o ‘z l a r n i   t a k r o r l a s h  

im koniyatining buzilishi  xarakterlidir (m asalan,  q o ‘l  - u y   - o s m o n ;  qoshiq- 

k ito b -m u sh u k   va  hokazo).  Bemorlar,  o d a t d a . b i r i n c h i   va  oxirgi  s o ‘zni 

takrorlaydilar,  b irm u n c h a   og'ir  h ollarda  -   berilgan  s o ‘z la r   ichidan  faqat 

b i r s o ‘zni takrorlaydilar va buni b arch a so‘zlami eslab qololmaganliklaridan 

d eb   tushuntiradilar.  Takroriy  eshittirilganda  u la r  yo  s o ‘zlarning  ketm a- 

ketligini yana eslab qololmaydilar,  yoki  ulardan birini  tushirib qoldiradilar.

Eshituv-nutqiy  xotiraning  buzilishi  afaziyaning  b o s h q a   shakllarida 

h a m   kuzatiladi, biroq akustik-mnestik afaziyada nutq iy  xotiraning buzilishi 

a s o s iy   n u q s o n   h i s o b l a n a d i ,   c h t i n k i   f o n e m a t i k   e s h i t u v ,   n u t q n i n g  

artikulatsion to m oni saqlangan b o ‘ladi.  B em orlarda yuqori darajada nutqiy 

faollik  kuzatiladi.  Bu  m uloqot  qiyinchiliklarini  kom pensatsiyalaydi.

L.  S.  Svetkova (1975)  nutqiy q ato rn i  ushlab tu r o lm a s lik   im koniyatini 

faqat  nutq-eshituv xotirasining to rm o zlan g an lig i  b ilan   e m a s ,  balki  uning 

hajm ini  torayishi  bilan  h a m   tushuntiradi.

N u t q i y   m a ’l u m o t n i   e s l a b   q o l i s h   h a j m i n i n g   b u z i l i s h i ,   u n i n g  

torm ozlanishi bunday shakldagi afaziyada  uzu n ,  m u ra k k a b ,  5 — 7 so ‘zdan 

iborat gaplami tushunishda qiyinchilik tu g ‘diradi:  m a ’l u m  p red m et  haqida 

g ap  ketganda,  o d a m  o ‘sha  p red m etn i  k o ‘rsata olm asligi  yoki  berolmasligi 

m u m k in ,  uning  akustik-m nestik  dezorientatsiyasi  y u z a g a   keladi,  2 - 3  

suhbatda qiyinchilik bilan  m o lja l oladi,  m urakkab n u tq iy  vaziyatda "o‘chib 

q o l a d i " ,   d o k l a d l a r ,   m a ’r u z a l a r g a   b o r o l m a y d i ,   m u s i q a   va  r a d i o -  

k o ‘rsatuvlarni  idrok  qilishda  toliqib  qoladi.

---

A k u s tik -m n e s tik   afaziyaning  ikkinchi  variantida,  optik  afaziya  deb 

n o m l a n u v c h i ,   n u t q n i n g   m a ’n o   t o m o n i n i   e s h itib   e sla b   q o lis h d a g i 

qiyinchiliklar,  p r e d m e t  haqidagi  k o ‘ruv  ta s aw u rlarin in g   susayganligi  va 

kam bag‘allashganligiga bogMiq k o ‘ruv tasaw u rlarin in g  bunday zaiflashuvi, 

o r q a   c h a k k a   boM im lari  e n s a ,  o p t i k - g n o s t i k   b o ‘lim la r  bilan  aralash  

hisoblangani  tufaylidir.

O p tik - m n e s tik  jara y o n la m in g  pasayishi shunga olib keladiki,  p red m et 

haqidagi  k o 'r u v   ta s a w u rla ri  t o ‘la  boMmaydi.  U  yoki  bu  pred m etlarn i 

chizishda u la m i tan ib  olishdagi ahamiyatga ega detallar tushirib qoldiriladi, 

oxiriga  y etk a z ib   chiziimaydi.  C h u n o n c h i  o d a m   choynak  burnini,  x o ‘roz 

tojini  oxirigacha c h izm ay  qoldirib ketishi  m um kin.  Shu  narsa xarakteriiki, 

p r e d m e tla r n in g ,  bir  t o m o n d a n   u la r  u c h u n   o ‘ziga  xos  boMgan  tarafi, 

ikkinchi  t o m o n d a n   s o ‘zning  k o ‘p   m a ’noli  to m o n ig a  bog‘liq  e le m e n tla r 

tashlab k etiladi  (m asalan:  "burun",  "toj").  B e m o r x o ‘roz o ‘rniga q u sh n in g  

noaniq shaklini  chizadi,  ch o y n ak  o ‘rniga q a n d d o n g a  o ‘xshash  biron  narsa 

chiziladi  va  hok azo .

E k s p re s s iv   n u tq   buzilishi

A faziyaning  bu  shaklida  ekspressiv  n u tq ,  ifoda  etish  u c h u n   m u h im  

boMgan  s o ‘z!arni  tanlashdagi qiyinchiliklar bilan  xarakterlanadi.  Akustik- 

m nestik afaziyadagi  singari,  akustik-gnostik  afaziyada ham   nutq o ‘zining 

yaqqol  ifo d a la n g a n   predikativ  xarakterini  saqlab  qoladi.

P re d m e t  haqidagi  ko'ruv ta s aw u rlarin in g  k am bag‘a!ligi,  optik-gnostik 

k o m p o n e n t l a m i n g   zaifligi  sababli  s o ‘z  topishda  qiyinchiliklar  tugMladi. 

S o ‘z  m a ’n o s i n i n g   s e m a n t i k   o ‘z g a rib   ketishi  k o ‘p  m i q d o r d a   verbal 

p arafaziyalar  kelib  chiqishiga,  k a m d a n   kam   literal  alm ashinuvlarning 

ikki  s o ‘zni  birga  q o ‘shilishiga  olib  keladi  (sanchqi  pichoq  sanchoq).

A k u s tik -m n e s tik  afaziyada  n u tq n in g  nom inativ funksiyasini  buzilishi, 

faqat  n o m la sh d a g i  qiyinchiliklarda  n a m o y o n   b o ‘lmay,  balki  o ‘z  nutqida, 

ra s m la r  b o ‘y i c h a   h ik o y a   q ilish d a   va  h o k a z o la r d a ,  s o ‘zlarni  ta n la s h  

jarayonida  h a m   n a m o y o n   boMadi.  Sujetli  rasmlarni  seriyalar  b o ‘yicha 

hikoya qilishda,  sp o n ta n   n u tq d a  o tla r  olm oshlar bilan aralashadi. Akustik- 

m nestik  afaziyada  a g ra m m a tiz m   fleksiyning  fe’l  va ot  bilan  aralashishida 

kuzatiiadi.

A kustik-gnostik afaziyadan  farqli  ravishda,  akustik-mnestik afaziyada 

bayon  e tis h la r  k o ‘pgina  holda  tugallanganligi  bilan  farq  qiladi,  nutqda 

"nutqiy  b o ‘tq a " la r   boMmaydi.

0 ‘q ish   v a   y o zu v n in g   buzilishi

A k u s tik -m n e s tik   afaziyada  og'z aki  n u tq q a   qaraganda  yozm a  n u tq d a  

ekspressiv  a g r a m m a t i z m   k o ‘rin ish la ri  k o ‘p ro q   ishtirok  e ta d i,  y a ’ni 

k o ‘m a k c h ila rn i  aralash tirish ,  s h u n in g d e k ,  feMlar,  otlar  va  o l m o s h la r  

fleksiysini  aralashtirish.  Y o z m a   n u tq n in g   nom inativ  tom oni  b irm u n c h a

---

saqlangan,  c h u n k i  bem orlarning  s o ‘z  terish,  s in o n im la m i  t a n la s h   u c h u n  

vaqtlari  yetarlidir.

K a m d a n   k a m   akustik  tu r   b o ‘y ic h a   literal  p arafaziyalar  ku zatilad i 

(jarangli  va jarangsiz  fonem alarni  aralashtirish).  Diktovka  o stid a   m a t n n i  

yozishda,  h a tto   ikki-uch so‘zdan  ib o ra t  iboralarni  n u tq -e sh itu v  xo tirasid a 

saqlolm agan bem orlar m a ’lum  darajada qiynaladilar.  B unda u la r iboraning 

h a r  bir  qismini  takrorlashni  iltimos  qilib  m urojaat  qiladilar.

A kustik-m nestik  afaziyada o ‘q ila y o tg a n   m a tn n i  tu s h u n is h d a   m a ’lu m  

qiyinchiliklar  yuzaga  keladi.  Bu  s h u n d a y   tushuntiriladi:  b o s m a   m a t n  

m a ’lu m   uzunlikdagi  gaplardan  tu z ila d i  va  xotirada  o 'q ila y o tg a n   m a t n n i  

saqlab  qolish,  nutq-eshituv  xotirasining  saqlanganligini  ta la b   etadi.

N u tq -e sh itu v  xotirasining  n uqsonlari  arifmetik  m asalalarni  y ech ish d a  

h a m   o ‘z aksini  k o ‘rsatadi.  M asalan,  b e m o r  27  va  35 sonlarini  q o ‘s h ish d a  

2  sonini  yozadi,  "1"  sonini  dilida  saqlaydi,  keyingi  o p e ra tsiy a d a   dildagi 

sonni  q o ‘shishni  unutadi.  "1" sonini,  h a tto  yaqin  atrofga yozib  q o ‘y g a n d a  

h a m ,  u  keyingi  yig‘indagi  "I"  ni  q o ‘shishni  unutadi.

Bu  holda,  akustik-m nestik  a faziy ad a,  nutq -esh itu v   yozuv,  o 'q i s h   va 

hisobni  n o rm a l  amalga  oshirishda  ikkilam chi  qiyinchiliklar  t u g ‘d iradi.

S e m a n tik   a fa z iy a . 

Sem antik  afaziya  bosh  m iyaning  n u tq   b o 'y i c h a  

d o m i n a n t   c h a p   k a tta   y a r i m s h a r l a r n i n g   t e p a   va  e n s a   q i s m l a r i n i n g  

zararlanishi  natijasida  kelib  chiqadi.  Bosh  miya  chap  katta  y arim sh arlari 

te p a -e n s a   qismlarining  zararlanishida  n u tq   m a ’nosi  saqlanadi,  s o ’z n in g  

tovush  tarkibini  izlash  kuzatilm aydi,  n u tq -e sh itu v   xotirasining  pasayishi 

va  fo n em atik   eshituvning  buzilishi  hodisasi  kuzatilmaydi.

S e m a n tik   afaziyada  kerakli  s o ‘zn i  izlashda  yoki  p re d m e tn i  ixtiyoriy 

n o m la sh d a   o'ziga  xos  amnestik  q iy in ch ilik lar  kuzatiladi.  B u n d a ,  leksik 

p a ra d ig m a la rn il  topishdagi  q iy in c h ilik d a ,  b e m o rla r  ish  p r e d m e t n i n g  

funksiyasi va sifatini  ifodalashga sin ta g m a tik  vositalar bilan y o n d a sh a d ila r, 

y a ’ni  bir  so ‘zni  boshqasi  bilan  a lm a s h tirm a y d ila r  (verbal  parafaziy alar), 

balki  so ‘zni  yaxlit  fraza  bilan  a lm a s h tirib   gapiradilar:  "Anovi  b o r - k u , 

yozadigan  narsa.  .  .  "  b o r-k u ,  kesad ig an   narsa"  va  shu  kabilar.  B u n d a n  

t a s h q a r i   a f a z i y a n i n g   b u n d a y   s h a k l i   u c h u n   m u r a k k a b   i m p r e s s i v  

ag ra m m a tiz m   xarakterlidir.

Sem antik afaziyada impressiv a g ra m m a tiz m  va amnestik qiyinchiliklar, 

y a q q o l  i f o d a l a n g a n   f a z o v i y - k o n s t r u k t i v   a p r a k s iy a   b i l a n   k o ' p g i n a  

u m u m i y l i k k a   e g a ,  c h u n o n c h i ,   a f a z i y a n i n g   bu  s h a k l i d a   m u r a k k a b  

p a r a d ig m a ,  s i n o n i m - p a r a d i g m a l a r   u c h u n   x arakterli  b o ‘lg an   fa z o v iy  

s e m a n t i k   k o o r d i n a t l a r d a   m o ‘ljal  o l i s h ,   b i r i a m c h i   b u z i l g a n   b e lg i 

hisoblanadi.  Masalan,  otaning  a k a s i-a m a k i  (amaki  s o ‘zining  b o s h q a c h a  

varianti  erkak  hisoblanadi,  o 'z a r o   q arin d o sh c h ilik   m u n o s a b a tla r id a g i 

m urakkab sem antik sohada  mavjud,  o ta n in g  m a ’lum  bir qarindoshi e m a s ).

T u s h u n is h n in g   buzilishi. 

K o 'm a k c h i  va  fleksiylar  bilan  ifo d a la n g a n , 

so ‘zning  m urakkab  m a ’no  va  g r a m m a tik   m unosabatlarni  t u s h u n i s h n i n g

---

buzilganligi,  impressiv  a g ra m m a tiz m   nom ini  olgan.  S e m a n tik   afaziyada 

" H o d is a la m i yetkazuvchi" o d d iy  iboralarni tushunish saqlanadi.  Bem orlar 

a lo h id a k o ‘m akchilam ing aham iyatini yaxshi tushunadilar, qalamni qoshiq 

ostiga  yoki  qoshiqni  p ic h o q n i  o ‘ng  to m o n ig a  bem alol  q o ‘ya  oladilar, 

b i r o q   k o ‘r s a tm a   b o ‘y i c h a   u c h t a   p r e d m e t n i   jo y la s h d a   q iy n a la d iia r: 

" S a n c h q id a n   o ‘ng  va  q a la m d a n   chap  tarafga  qaychini  q o ‘y".  G e o m e tr ik  

figuralarni joylashtirish  ularga  y anada qiyinchilik tug'd iradi.  D o ira ostiga 

v a  k v a d r a t  ustiga  k esik   c h i z i q   chizish  singari  m a n t i q i y - g r a m m a t i k  

v azifalarni  y e c h o lm a y d ila r  va  taqqoslovchi  so ‘z  birikm alarida  moMjal 

ololm aydilar:  "A hm ad  A z iz d a n   baland,  N o d ird an   past.  U lardan  qaysi 

biri  e n g   baland?  Kim  e n g   past?"  shunga  o ‘xshash  qiyinchiliklar  ravish 

bilan  keluvchi  taqqoslovchi  s o 'z   birikmalarini  h a m   tu sh u n ish d a  yuzaga 

keladi;  u zo q ro q -y a q in ro q ,  o ‘n g d a -c h a p d a   va  h.k.

S e m a n t i k   afaziyada  flektiv  s o ‘z  birikmalarini  tahlil  qilish  q o ‘pol 

buziladi:  "Taroqni  ru c h k a   b ilan   k o ‘rsat,  ruchkani  q a la m   bilan  k o 'rs a t”. 

Bu vazifalarni bajarishda b e m o r  predmetlarni  q o ‘liga oladi,  lekin  maqsadli 

h a r a k a tn i  oxirigacha  bajara  olm aydi.  Bunday  qiyinchiliklar  h arakatni 

y o ‘nalg an lig in i  a n iq la s h d a   g a p n i  tushunish  h o latid a  h a m   kuzatiladi: 

N o d i m i   A kbar urdi  (K im   uru sh q o q ?).  K o‘rsatilgan  ikki  g a p d a n   o'xshash 

g a p n i  ajratib  k o ‘rsatishda  h a m   qiyinchiliklar  mavjud:  Q uyosh  yer  bilan 

yorishadi:  Y er Quyosh bilan yorishadi yoki Yer quyoshni  yoritadi:  Quyosh 

Y erni  yoritadi.

S e m a n t i k   afaziyada  " m u n o s ab a t  aloqasini"  yetkazuvchi  m an tiq iy - 

g r a m m a t i k   s o ‘z  b i r ik m a la r in i  hal  qilishda  b i r m u n c h a   q iy in c h ilik la r 

t u g ‘iladi:  "otaning  akasi"  -   "akaning  otasi".  Bularni  m a ’lu m   m a z m u n  

k ategoriyalarini  solishtirib  hal  qilish  m umkin:  a m a k i-a k a -o ta .

S ab ab -o q ib at, vaqt  va fazoviy munosabatlami, sifatdosh va ravishdosh 

g a p la r n i  ifodalovchi  m u r a k k a b   sintaktik  konstruksiyalarni  tu s h u n is h  

b e m o rlarg a qiyinchilik tu g ‘diradi.  C h unonchi, quyidagi gaplarni tushunish 

u la r   u c h u n   murakkab:  " M e n   o p a m   bilan  gaplashib  b o l g a c h ,   oshxonaga 

y o 'n a ld im " ,  " H a m m a y o q  h o ‘lligi sababli  yom g‘iryog*yapti" kabi gapiarda 

m antiqsizlikni  anglam aydilar.

S e m a n t i k   afaziyada  m e ta f o r a la r ,  m aq o llar,  m a ta lla r,  q o c h irim li 

s o 'z la r n i  tushunish  y o 'q o la d i,  ulardagi  k o ‘c h m a  m a ’n o   tushunilm aydi. 

C h u n o n c h i ,   "tosh  y u rak ",  " t e m i r   q o ‘l"  kabi  m e ta fo ra lar,  "kiradigan 

eshigingni  qattiq y o p m a ”  kabi  m a q o l l a r t o ‘g ‘ri, aniq  m a ’n o d a tushuniladi.

O g ‘zaki  va  yozma  n u tq n in g   buzilishi.  Semantik  afaziyada  ekspressiv 

n u t q ,  n u tq n in g   artikulatsion  to m o n in i  saqlanganligi  bilan  farqlanadi. 

Biroq,  yaqqol  ifodalangan  am n e stik   qiyinchiliklar  kuzatilishi  m um kin: 

b e m o r g a   s o ‘zdagi  birinchi  b o ‘g “in  yoki  tovushni  eslatib  yuborish  yaxshi 

y o r d a m  beradi. S o ‘zlar p re d m e t  funksiyasini  ifodalash bilan almashtiriladi: 

"B u  s h u   narsaki,  u  orqali  k o ‘chani  ko'radilar”,  yoki  "Bu  shu  narsaki, 

v a q tn i  k o lrsatadi".

---

S em an tik   a faziy ad a,  am nestik  q iyinchiliklar  asosida  "kuch  q o n u n i "  

nomli  buzilish  yotadi  (A. R.  Luriya).  Bu  n o r m a d a ,   m a z m u n   b o ‘y ic h a , 

kategorial  nisbat  b o ‘y icha,  yaqin  so ‘z   seriyalari  ich id an ,  so ‘zni  x a to siz  

tanlash  im konini  beradi.

" K u c h   q o n u n i n i n g ”  b u z i l i s h i ,   m a ’l u m   s e m a n t i k   d o i r a d a g i  

p aradigm alardek,  s o ‘z  izlashni  chegaralaydi.  S h u n g a   bog'liq  ravishda 

b e m o r l a r ,   p r e d m e t n i n g   k a te g o r ia l  t e g i s h l i l i g i   y o k i  f u n k s i y a s i n i  

ifodalashning  s in ta g m a tik   usuliga  o 't i b   o la d iia r:  "baliq  y e y d ig an -ch i" 

" k e s a d i g a n - c h i ”  " y o z a d i g a n - c h i " .   S e m a n t i k   a f a z iy a   u c h u n   v e r b a l  

parafaziyalar xarakterli em as, chunki b e m o r la r  b ir  paradigmani boshqasiga 

a r a la s h tir m a y d ila r .  L u g 'a t n i n g   k a m b a g ‘alligi  s ifa tla rn i,  r a v is h la r n i, 

ta ’riflovchi  iboralarni,  sifatdosh va  ravishdoshlam i,  m aqollam i,  m atallarni 

kam  q o l l a s h d a   aks  etadi.  Afaziyaning  b u   sh a k lid a   y o z m a   nutq  o ‘z in in g  

kabag'alligi,  sintaktik  shakllarning  stereotipligi  bilan  farq  qiladi,  u n d a  

ergashgan  q o ‘s h m a   g a p la r  va  bog'langan  q o ‘s h m a   g a p a r  kam,  sifatlarni 

qoMlash  qisqaradi.

Sem antik afaziyada hisob operatsiyalarining q o 'p o l buzilishi kuzatiladi. 

A r i f m e t i k   a m a l l a r n i   y e c h i s h d a   b e m o r l a r   h a r a k a t   y o ' n a l i s h i n i  

aralashtiradigan,  o 'n l i k d a n   o'tishda  q iy n a la d ila r,  k o ‘p  xonali  s o n la rn i 

eshitib  yozish  qiyinchilik  tug'diradi.  M a s a la n ,  108  soni  o 'rn ig a   o d a m  

1801,  1108  sonini  yozib  qo'yadi,  chunki  s o n la r n in g   tartibini  a n iq la s h g a  

q i y n a l a d i .   H i s o b n i n g   b u z ilis h i  v a z i f a l a r   m a t n i n i   t u s h u n i s h d a g i  

qiyinchiliklarda  n a m o y o n  b o l a d i , chunki  u la r h a m   m antiqiy e l e m e n tla m i 

o ‘zidajam laydi:  k o ‘p - k a m ,   uzoq-yaqin,  n e c h a   m a rta ,  qanchaga.  Bu  h a m  

o ‘sha  m a n tiq iy -g ra m m a tik   konstruksiyalarni  sim ultativ  analiz  va  s in te z  

qilishning  buzilishi  bilan  tushuntiriladi.

A fferen t  m o to r   a f a z iy a

Afferent  m o t o r   afaziya,  markaziy  yoki  R o l a n d a   egatidan  o r q a d a  

joylashgan,  bosh  m iya  p o ‘stlog‘i  p o s tm a rk a z iy   va  te p a   b o l i m l a r i n i n g  

ikkilamchi  sohalari  zararlanishi  natijasida  k elib   chiqadi.  P o stm a rk a z iy  

va  tepa  b o l i m l a r n i n g   ikkilamchi  sohasi  b ir la m c h i  sohalar  bilan  u zv iy  

bog'liq.  Ular u c h u n   (birlamchi soha) aniq s o m o to p ik  qurilish xarakterlidir. 

Q aram a-q arsh i  pastki  to m o n d a n   impulslarni  o lib   keluvchi  nerv  to la la r i, 

bu sohaning yuqori  boMimlariga joylashadi,  y u q o ri  to m o n d a n   im p u lslarn i 

olib keluvchi  nerv tolalari  o 'r ta b o 'lim d a , yuz,  lab,  til,  halqum dan  keluvchi 

impulslar pastki  p ostm arkaziy  b o l i m l a r g a  jo y la sh a d i.  Bunday  p ro e k siy a  

geom etrik  tam oyil  b o ‘yicha  qurilmay,  balki  funksional  tamoyil  b o ‘y i c h a  

q u r ilg a n d ir :  u  y o k i  b u   faol  o r g a n n i n g ,   p e r i f e r i k   t a k t i l - k i n e s t e t i k  

retseptorlarining  u  yoki  b u   sohasi  q a n c h a   k o ‘p   ah am iy atg a  ega  b o ‘lsa,  u 

yoki bu harakat sigm enti shunchalik ko‘p d ara ja d a  erkinlikka ega:  b o ‘g ‘im , 

b a rm o q   panjalari,  til,  la b la rv a   h.k., s h u n in g d e k ,  p o 's tlo q n in g  s o m o t o p i k  

proeksiyasida  u n in g   vakolatxonasi  katta  m a y d o n g a   ega  boMadi.  T o v u s h

---

artikulatsiyasida  ishtirok etuvchi oiganlaming so m o to p ik  proeksiyasi,  nutq 

b o 'y i c h a   d o m i n a n t   c h a p   y a r im s h a r d a   m a ’l u m   m i q d o r d a   k o ‘p r o q  

ifodalangan.

M a ’lumki,  h a r   b i r   nutq iy   tovush  bir  onlik  ulanish  yoki  uzilish  bilan 

talaffuz  qilinadi.  D e m a k ,   u  yoki  bu  fo n em an i  hosil  qilishda  sim ultan, 

mujassam  ishtirok  e tu v c h i  ikkilamchi  m a y d o n la r,  birlam chi  proeksion 

m a y d o n la r  bilan  b o g ‘liqdir.  Biroq,  m v a n   tovushlari  talaffuzida  lab  va 

tiln in g   t u t a s h   jo y i