M. Y. Ayupova

14-BOB.  AFAZIYA

Afaziya  -   n u t q n i n g   t o ‘Iiq  yoki  qism an  y o ‘qolishi,  u  odatd a,  bosh 

miyaning  lokal  ja r o h a tla n is h i  natijasida  yuzaga  keladi.

A faziyani  k e l t i r i b   c h iq a r u v c h i  s a b a b la r g a   q u y id a g ila rn i  k iritish  

mumkin:  m iyada  q o n  aylanishining buzilishi  (ishemiya, gem orragiyalar), 

b o s h   m iya  j a r o h a t l a r i ,   o ‘s m a la r   h a m d a   b o s h   m iy a n in g   in f e k s io n  

kasalliklari.  Q o n   t o m i r  tizimidagi  buzilishlari,  kasalliklari  sababli  afaziya 

k o ‘proq  k atta la rd a   y u z   beradi.  Q on  t o m i r   tizim idagi  bosh  miya  q o n  

tomirlarining yorilishi  natijasida yuz beruvchi anevrizm , trom boem boliya, 

revm atizm   n a tija s id a   p a y d o   b o l a d i g a n   y u ra k   paroklari,  m iy a -q o b iq  

jarohatlari  o ‘s m ir la r   va  yoshlarda  ham  kuzatiladi.

Miyadagi  q o n   ay lan ish in in g   buzilishini  u c h d a n   bir  qismida  afaziya 

yuzaga  keladi,  k o 'p i n c h a   m o to r   afaziya  kuzatiladi  (Ye.V.  Sh m id t,  T.A. 

Makinskiy,  1979;  E.S.  Beyn,  1964).  Bolalarda  afaziya  kam  uchraydi, 

ularda  afaziya  m i y a - q o b i q   jarohatlari,  m iyadagi  o 's m a la r   yoki  m iya 

infeksion  kasalliklari  o q ib atid a  yuzaga  keladi.

Afaziya —  bu  m iy a  ja ro h a tla rin in g o g ‘ir asoratlaridan biri  bo'lib,  b u n d a  

nutq  faoliyatining  b a r c h a   turlari  sistemali  buzilgan  bo'ladi.  Afaziyada 

nutq  buziiish larin in g   murakkabligi,  buzilgan  jo y n in g   lokalizatsiyasiga 

(m asalan,  b o sh   m iy a n in g   p o'stloq  osti  b o 'lim la rig a   qon  quyilishida, 

j a r o h a t l a n i s h   o ‘c h o g ‘i n i n g   j o y la s h u v ig a   q a r a b   n u t q n i n g   s p o n t a n  

tiklanishiga  u m id   b o g 'la s h   m um kin),  ja ro h a t  o ‘c h o g ‘ining  o 'l c h a m ig a , 

chapaqaylikda  n u tq iy   faoliyat  elemcntlarini  funksional  saqlanib  qolgan 

xususiyatlariga  b o g ‘liq.  Kasalning  nutqiy  n u q s o n g a   bo'lgan  reaksiyasi 

ham   bu  b o ra d a   m a ’l u m   darajada  ahamiyatlidir.

H a r  q a n d a y   afaziya  turining  asosida  u  yoki  bu  neyrofiziologik  va 

neyropsixologik b irlam ch i buzilishlar yotadi  (m asalan,  praksisning dinam ik 

yoki  konstruktiv buzilishlari,  fonematik eshituvning buzilishi, artikulatsion 

apparat  apraksiyalari  va  h.k.  ).  Bu  buzilishlar  nutqni  tushunish,  yozuv, 

o ‘qish,  hisobdagi  o ‘ziga  xos  sistemali  kam chiliklarning  paydo  bo'lishiga 

olib  keladi.  A fa z iy a d a   n u tq   faoliyatining  b a rc h a   turlari  turli  darajada 

sistemali  buzilgan  b o 'l a d i   (o g ‘zaki  nutq,  n u tq  xotirasi,  fonematik eshituv, 

nutqni  tu sh u n ish ,  y o z m a   nutq,  o'qish,  hisob  va  h . k . ).  Shu  tufayli  nutqiy 

b u z i l i s h n i n g   m o h i y a t i n i   t u s h u n i s h   u c h u n   n e y r o f i z i o l o g i y a ,  

neyropsixologiya va  neyrolingvistika sohalaridagi  bilimlar m uhim  ahamiyat 

kasb  etadi.

1961-yil  f r a n s u z   s h ifo k o ri  G .  B ro k a   a fa z iy a   b ilan   k a s a lla n g a n  

b e m o m i n g c h a p  o ‘rta  miyaarteriyasi, h a m d a p e s h a n a n in g  uchinchi b u rm a  

egati orqa s o h a la r in in g  zararlanishini aniqladi.  G .  Broka ushbu jara y o n n i 

o ‘rganib,  o g ‘zaki  n u t q n i n g  markazi  miyaning p esh a n a  qismida joylashgan 

degan  xulosaga  keldi.  1974-yil  Vernike,  bosh  miyasining  chap  c h a k k a  

qismi  j a r o h a tla n g a n   10  ta   bem orni  o ‘rganish  asosida  nutqni  tushunish,

---

ekspressiv  nutq,  o 'q ish   va  yozuv  buzilishlarining  a n iq la d i,  h a m d a   o ‘z 

xulosalarida  b unday  n u tq   buzilishlarini  o ‘ziga  xosligini  b a y o n   etdi.

B roka  va  V e r n ik e n in g   k a sh fly o tla ri  ikki  y o ‘n a !ish   o lim l a r i n i n g , 

"lokalizatsionistlar"  va  "an tilokaiizatsionistlar"  o ‘rtasidagi  b ah sla rn in g  

boshlanib  kctishiga  olib  keldi.  Bu  bahslar  50-yil  m o b a y n i d a   d a v o m   etdi. 

H a q iq a ta n   h a m ,  m u ra k k a b   psixik  funksiyalar  va  m iy a n i n g   m u a y y a n  

sohalari  o ‘rtasidagi  a lo q a d o rlik n in g   mavjudligini  L ix tg ey m   (18 5 5 )  va 

L i b m a n   (19 0 5 )  la r  k o ‘ rsa tib   b e r is h d i.  U l a r   a n c h a   i l g ' o r   fik rla rn i 

bildirsalarda,  lokalizatsistlar  o ‘rtasida  to r  lokalizatsion  qa ra sh la rg a   ega 

b o 'lg an  kishilar ham  b o r e d i .   C h u n o n c h i ,  Kleyst  faqat  yaxlit  funksiyalam i

—  hisob,  yozuv,  o ’qishni  lokalizatsiyalam adi,  balki  m iy a n in g   alo h id a 

sohalarida  "shaxsiy  va  u m u m iy   M E N n i" ,  "Vatanga  m u h a b b a t "   va  shu 

k a b i l a r n i   h a m   l o k a l i z a t s i y a l a d i .   S h u b h a s i z ,   K l e y s t   va  b o s h q a  

" lo k a liz a tsio n istla rn in g   d a s tla b k i  ishlari  " a n tilo k a l i z a t s i o n i s t l a r n i n g "  

jo 's h q i n   chiqishlariga  s a b a b   boMdi.  Bir  q a t o r   "an tilo k a iiz a tsio n istla r" 

m aqsadga  muvofiq  b u n g a  e ’tiro z   biidirdilar.  Biroq,  o ‘z  n av b a tid a   ular 

orasida  ortodaksal  qarash lar h a m   mavjud  edi.  M a sa la n ,  P.  M ari  afaziyali 

b em orlarni  ruhiy  kasaliar  deb   hisoblagan.  Yirik  a fazio lo g   G o ld s h te y n  

m u ra k k a b   funksiyalar  buzilishini  p o ‘s tlo q n in g   a l o h i d a   s o h a la ri  bilan 

b o g l a s h   kerak  em as  va  o d a m   m iyasi  yagona  bir  b u t u n l i k d a   ishlaydi  d eb  

hisoblaydi.  I ntellektual  faoliyat  o'z garishlari  bilan  k e c h u v c h i  bosh  miya 

kasalliklarida  m urakkab psixik funksiyalar buzilishini  c h u q u r  "instinktlar" 

jarohati  bilan,  "m avhum   k o krsa tm a la r”  va  "toifalar’’  b ilan   bogMaydi.

M u ra k k a b   psixik  f u n k s iy a la m i  t u s h u n is h g a   D j e k s o n   t o m o n i d a n  

alohida  hissa  q o ‘shilgan.  U  1863-yiIdayoq  h a r  bir  fu n k siy a  m u ra k k a b  

"vertikal  tuzilishga  egaligini  k o ‘rsatdi  va  "s im p to m n i  lokalizatsiyalash 

m u m k in ,  biroq  funksiyani  lokalizatsiyalab  b o l m a y d i ,   c h u n k i   u  past 

qism d an   oliyga chiqqan  m u ra k k a b   ierarxik tuzilishga ega"  d e b   t a ’kidladi.

Oliy  psixik  funksiyalar  buzilishining  doim iy  k o ‘rinishlari  yuzasidan 

maxsus tadqiqotlar o ‘tkazildi,  m asalan,  apraksiyaning turli xil  k o ‘rinishlari, 

shu j u m la d a n  artikulatsion a p p a ra t  apraksiyasi  ( L i b m a n n ) ;   a g r a m m a tiz m  

(A.  Pik);  nutqiy  faoliyatning  m u ra k k a b   shakllarini  buzilishi  (m u ra k k a b  

m a n t i q i y - g r a m m a t i k   i b o r a l a r n i   t u s h u n i s h ) .   S e m a n t i k   a f a z i y a  

k o ‘rinishlariga  X.  Xed  m e h n a ti  bag'ishlanadi.

Rossiyada  oliy  psixik  funksiyalarning  lokalizatsiyasi  m u a m m o s i n i  

o ‘rganishga  I.M.  S e c h e n o v n in g   "Bosh  miya  reflekslari"  m onografiyasi 

sa bab  b o ‘ldi.  Bu  esa  o ‘z  nav b atid a  V.  M.  Tarkovskiy,  N . D .   R odosskiy, 

S .I.  D a v id e n k o v a ,  M . l .   A s tv a ts a tu r o v a ,  M .B .  K ro l  va  b o s h q a   rus 

olim larining  ilmiy  izianishlariga  k a tta   t a ’sir  k o ‘rsatdi.

Afaziyaning turlicha tasniflari  mavjud:  V ern ik e -L ix tg e y m n in g  klassik, 

nevrologik  tasnifl,  X.  Xed,  V.K.  Orfinskaya  va  b o s h q a l a m i n g   lingvistik 

tasnifi,  b u lam in g   barchasi  n u tq   haqidagi  t a ’lim o tn in g   u  yoki  bu  tarixiy 

d a v rd a   rivojlanishi  u c h u n   x a ra k te rli  b o ‘lgan  n e v r o l o g i k ,  p six o lo g ik .

---

fiziologik va  iingvistik fanlam ing rivojlanish darajasini a k settirad i.  Hozirgi 

vaq td a  A .R .  Luriyaning  afaziyani  neyropsixologik  tasnifl  u m u m   qabul 

qilingandir.

A . R .   L u r i y a n i n g   o liy   p o ‘s t l o q   f u n k s i y a l a r i n i   t a s h k i l   e t i s h g a  

n e y r o p s ix o lo g ik   y o n d a sh u v i  I.P .  Pavlov,  N .A .  B e m s h te y n   va  P .K . 

A n o x in la rn in g  funksiyalami tizimli  tashkil  etish va "teskari  afferentatsiya" 

si  haqidagi  neyrofiziologik  kashfiyotlari,  shuningdek, 

L.S.  Vigotskiy, 

A .N .  L e o n te v   va  boshqa  psixologlam ing  neyropsixologik  va  psixologik 

q a ra s h la rin in g   d av o m i  hisoblanadi.  1947-yilda  A.  R.  Luriya  d in a m ik   va 

tizimli  q u r is h   prinsipini,  oliy  p o ‘stloq  funksiyasining  b o sq ic h m a -b o sq ic h  

lokalizatsiyalanishini  t a ’riflaydi.  A .R .  Luriya  to m o n id a n   psixik  faoliyat 

b u z i l i s h i n i   o ‘rg a n ish   m e t o d i ,   o d a m n i n g   turli  xil  bilish  j a r a y o n l a r i  

buzilishini  o ‘rganish  m etodi  ishlab  chiqiigan.  A.R.  Luriya  taklif  qilgan 

n e y r o p s i x o l o g i k   m e t o d i k a ,   t u r l i   xil  s i m p t o m   va  s i n d r o m l a r n i ,  

s i m p to m la r n in g  qonuniyatli  uyg‘unlashuvini  (miyaning u yoki bu  tuzilishi 

ja ro h a tid a   yuzaga  keluvchi  s im p to m la r),  tekshirishga  im k o n   beradi;  bu 

m e to d ik a n i  q o 'lla sh ,  nafaqat  afaziyaning  u  yoki  bu  shakli  mavjudligi 

haq id a  x u lo sa   qilishga,  balki  bosh  miyaning  jarohat  joyini  diagnostika 

qilish  im k o n i n i   h a m   beradi.  U ,  afaziyaning  istalgan  shaklida  nutqiy 

faoliyatning  a m a lg a   oshishi  buzilishini  k o ‘rsatib  berdi.

Z a m o n a v i y   neyropsixologiya  va  neyrolingvistika  asosida,  ta fa k k u r va 

ichki  n u t q n i n g   roli  haqidagi  t a ’lim o t yotadi.  Psixolingvistika  m an b alarid a

F.  de  S o s y u ra   va  I.A.  Boduen  de  K urtene  nomlari  turibdi.  U l a r " t i l ”  va 

"nutq",  '’parad ig m atik "  va  "sintagm atik”  m unosabatlar,  "til  statikasi"  va 

”nutq dinam ikasi"  kabi tushunchalam ing dififerensatsiyasiga asos solganlar.

N u t q n i n g   paradigm atik  birliklari  ostida  tilning  barch a  belgilari  o ‘z- 

o ‘zidan  m a ’lu m  b o l a d i :   fonem alar,  b o ‘gMn tizimi,  lug‘at, q o ‘shim chalar, 

m a ’lu m   s o ‘z  birikm alari,  ya’ni  u  yoki  bu  tilni  xarakterlovchilar.

H a r b i r   parad ig m a,  m asalan,  fonem a  m a ’lu m   miqdordagi  belgilarga 

ega.  U l a r   a lm a s h g a n d a   fo n e m a n in g   m a ’n o   sifati  o ‘zgaradi,  shu  sababli 

p a ra d ig m a tik  belgilar o ‘z aro  a lm ashinuv tamoyili bilan  ( " y o k i " -   "yoki") 

xarakterlanadi:  yoki og‘izli, yoki burunli,  yoki  labli, yoki tilli, yoki jarangli, 

yoki jarangsiz.  Bunday qaram a-qarshi q o ‘yiluvchi belgilar bilan  fonemalar, 

lek sim alar  farqlanadi  (keldi-ketdi  va  h . k . ).  N u tq d a   barcha  paradigm atik 

birliklar ,,va"-"va" tamoyili b o 'y ic h a  sintagmatik o ‘zaro bog‘liqdir.  Bunday 

b o g ‘liqlik o ‘z a ro  almashinuvga  y o ‘l  qo‘ymaydi; xususan, so‘zda  fonem alar 

q a t ’iy,  b i r   tekisdagi  tartibga  ega,  gapda  k o 'm ak ch i,  ravish  va  fe’ldan 

o ld in   t u r o lm a y d i va  hokazolar,  ya’ni paradigmatik m u n o sa b a tla r fazoviy, 

s im u lta n   ta m o y il  b o ‘yicha  tuzilgan,  sintagm atik  m u n o sab atlar  esa  vaqt, 

c h i z i q l i   v a   su k se ssiv   t a m o y i l   b o ‘y ic h a   tu z ilg a n .  A f a z iy a n in g   tu rli 

s h a k l l a r i d a ,   i m p r e s s i v   va  e k s p r e s s i v   n u t q n i n g   " p a r a d i g m a t i k ”  va 

" sintagm atik"  uyushuvi  (uyushganligi)  turlicha  buziladi  (A.  R.  Luriya,

1975).

---

A.  R.  Luriya  afaziyaning  oltita  shaklini  a jra tib   k o ‘rsatadi:

1.  Bosh  miya  p o ‘stlog‘i chakka b o ‘limlari zararlanishi  natijasida y u z a g a  

keluvchi  a k u stiko-gnostik  va  a k u s tik o -m n e s tik   afaziya.

2.  Bosh  miya  p o ‘stlog‘i  pastki  yuqori b o ‘lim lari zararlanishi  n a tija s id a  

yuzaga  keluvchi  s e m a n tik   afaziya  va  affe re n t  m o t o r   afaziya.

3.  Bosh  m iy a   p o ‘stlo g ‘i  m o t o r   o ld i  va  o r q a   p e s h a n a   b o M im lari 

zararlanishi  natijasida  yuzaga  keluvchi  effe re n t  m o t o r  afaziya va d i n a m i k  

afaziya.

Bosh  m iy an in g   ikkinchi  funksional  b o l i m i g a   kiruvchi  tepa  c h a k k a  

va  pastki  c h a k k a   zonalarining  zararlanishi  n atijasida  yuzaga  k e la d ig a n  

afaziya,  afaziyaning  "orqa” shakllari  d e b   n o m l a n a d i   (A.R.  Luriya,  1979). 

B unda  p a r a d ig m a tik   m u n o sa b a tla rn in g   buzilishi  kuzatiladi.  U c h i n c h i  

funksional  blokka  kiruvchi,  bosh  m iy a n in g   o r q a   p e sh a n a   boM im larining 

zararlanishi  natijasida  kelib  ch iq q an   afaziya  "oldingi”  afaziya  d e y ila d i. 

Afaziyaning  b u n d a y   shakllarida  s in ta g m a tik   m u n o s a b a tla r  buziladi.

N u tq   z o n a la ri  zararlanganda,  m o s   k elu v ch i  a n a liz a to r  t i z i m i n i n g  

maxsus, o'ziga xos faoliyatini amalga oshiruvchi dastlabki  belgilar b uzilishi 

kuzatiladi  (2 4 -ra s m ).  Birlamchi  a n a l i z a t o r   buzilishi  asosida  ik k ila m c h i 

buzilish,  shu n in g d ek ,  maxsus,  tilni  barch a  funksional  tizim ining b o l i n i s h i  

yuzaga  keladi,  y a ’ni  barcha  nutqiy faoliyat  k o 'rin ish la rid a  buzilish  y u z a g a  

keladi;  n utqni,  o g ‘zaki  va  yozma  n u tq n i,  h iso b n i  va  h.k.  larni  t u s h u n i s h .  

N u tq n i,  ekspressiv  n utqni,  o'qish  va  y o zu v n i  tu sh u n ish n in g   b u z ilis h i 

xarak teri  va  d a ra ja s i,  e n g   a w a l o ,   b o s h   m i y a   p o ‘stlo g ‘idagi  j a r o h a t  

o ‘c h o g ‘ining  kattaligiga bog’liq b o 'lm a y ,  balki  turli  xil  nutqiy j a r a y o n l a r n i  

amalga  oshirishga o ‘zin ing turlicha  hissasini  q o ‘shgan gnostik  (k in e s te tik , 

akustik  yoki  o p tik )  shart-sharoitlaiga  b o g l i q .

Afaziya  tufayli  buzilgan 

n u tq iy   f u n k s iy a la r n i  tiklash 

m u a m m o s i   a f a z i y a   t a ’li- 

m otin in g   u m u m i y   masalalari 

h a m d a  

a y r i m  

n u t q i y  

b u z i l i s h l a r n i n g   p s i x o l o g i k  

t a h l i l i   b i i a n   c h a m b a r c h a s  

b o g l a n i b   ketadi.  Bosh  miyada 

q o n   aylanishining  buzilishi  va 

turli ja r o h a tla r   sababli  yuzaga 

k e l g a n   n u t q i y   b u z i l i s h l a r  

tiklanishi ba’zida s p o n ta n  (o‘z- 

o ‘z i d a n ,  

j i d d i y  

t i b b i y  

a r a l a s h u v s i z )   r a v i s h d a   yuz 

berib, 

c h e g a r a d o s h   z o n a la r 

u z o q   m u d d a t l i   l o g o p e d i k  

a r a la s h u v n i  t a l a b   q ilm a y d i.

2 4 -ra sm .  M iy a  p o ‘stlo g ‘ining  aso siy   va 

ch cg arad o sh   zonalari.