M. Y. Ayupova

Download 12,49 Mb.

Pdf ko'rish

bet	71/98
Sana	25.07.2021
Hajmi	12,49 Mb.
	#128615

1 ... 67 68 69 70 71 72 73 74 ... 98

Bog'liq
Logopediya Ayupova

t

2

2 7 - r a s m . E f f e r e n t m o t o r va

d in a m ik a f a z iy a d a n n y a n in g

j a r o h a tl a n is h i:

/

—Efferent m otor afazjya;

2 -d in a m ik afaziya.

K o ' p i n c h a m u ja s s a m a f a z i y a n o m in i o ig an afaziyali b e m o r l a r

u ch ray d i: afferent-efferentli, efferent-dinam ik tarkibiy qism b ilan, senso-

m o t o r a f a z i y a va s h u k a b i l a r . Bu t r a v m a yoki b o s h m iy a q o n

a y la n ish in in g buzilishida y a q in yotgan nutq so h alarin in g h a m aziyat

c h e k is h i yoki z a r a r la n is h n in g bir n e c h ta o 'c h o q la ri m avjud boMishi

tufayli kelib chiqadi.

A faziy ad a oliy p o 's t l o q funksiyalarini tekshirish quyidagi sxem a

b o ‘yicha o ‘tkaziladi:

1. N u tq iy m uloqotga u m u m i y qobiliyatni tekshirish — bem o rn in g

shaxsiy nutqini q a n c h a lik t o ‘laqonliligini aniqlash m a q sad id a suhbat

o ‘tkazish. B e m o r t o m o n i d a n kundalik, vaziyatli nu tq n i tushunish, nutqiy

faollik darajasi aniqlanadi.

2. N u t q n i t u s h u n i s h n i te k s h i r i s h . Bir va k o ‘p q is m li m a x su s

k o ‘rsatm alar og'zaki beriladi; predm etlam i topish b o ‘yicha vazifalar berish;

qisqa eshitilgan m atnlarni q a y ta hikoya qilib berish; m antiqiy g ram m atik

k o ‘rsatm alarni hal qilish t a k l i f etiladi. F onem atik eshituv tekshiriladi;

n u tq eshituv xotirasi; m a q o lla r m a ’nosini tushunish tekshiriladi.

3. Ekspressiv nu tq n i tekshirish: avtomatizatsiyalangan nutqni turli

o g ‘irlik darajasidagi t o v u s h , b o ‘g*in, so'zlarni ta k ro rla s h , p re d m e tli

rasm larn i nom lash, h a ra k a tla rn i nomlash, sujetli rasm lar b o ‘yicha ibora

va m a t n l a r tuzish, o ‘qilgan m a tn n i so ‘zlab berish tekshiriladi.

4. 0 ‘qish, yozuv va h iso b n i tekshirish.

5. Oral, dinam ik va fazoviy praksisni tekshirish.

6. Akustik va optik g n o z isn i tekshirish.

B em orning oliy p o ‘stloq funksiyalarining tekshirish natijalariga xulosa

q ilish d a quyidagi rejaga m u v o fiq b e m o r nutqiga u m u m iy tavsifnoma

beriladi: bemorning aloqaga kirishish darajasi, a trof-m uhitda moMjal olishi,

u n in g q tiw ati. T u sh u n is h n in g buzilishi ko‘rinishida ustunlik qiluvchi,

n u tq n i tushunishning buzilishi darajasi xarakterlanadi: fonem atik eshituv,

im pressiv ag ra m m a tiz m , vazifalarni bajarishdagi perservatsiyalanganlik,

m u r a k k a b k o 'rs a tm a la r va a lo h id a so ‘zlarni tu sh u n ish , n u tq -e s h itu v

x o t i r a s i n i n g x u s u s i y a t i . E k s p r e s s i v n u t q n i n g y o ' q o l i s h d a r a j a s i ,

perservatsiyalarning m avjudligi, verbal va literal parafaziyalar xarakteri;

alohida tovushlar, so‘zlar, s o ‘z seriyalari va gaplami takrorlash imkoniyati;

n o m la s h , odd iy sujetli va sujetli-seriyali rasmlar b o ‘yicha gap tuzish

im koniyati qayd etiladi. Ic h id a o ‘qish imkoniyati, y o z m a k o ‘rsatm alam i

bajarish, o'q ishning q o 'p o l buzilishida alohida so ‘zlarni tanish, diktovka

o stid a harf, so ‘z va g a p la m i yozish, mustaqil yozuv, literal va verbal

parafaziyalarning mavjudligi, harf, b o ‘g kin va gapda so'z larn in g o ‘rnini

alm ashtirish, tushirib q o ld iris h la r belgilanadi.

B em orlarning m ate m a tik harakatlarrejasini bajarishi, o ‘nlikdan o ‘tish

im koniyati, oral va artik u ly a to r apraksiyasining mavjudligi, dinam ik yoki

konstruktiv-fazoviy ap rak siy an in g mavjudligi, optik va akustik gnozisning

saqlanganligi tekshiriladi. B em o r sin c h ik la b tekshiriladi ( s o 'r o v n o m a ,

testlar, chapaqaylikning mavjudligi).

Neyropsixologik mujassam tek sh iru v n in g ta h lilig a (shifokor, psixolog,

logoped) asoslanib, afaziyaning shakli, b a r c h a funksiyalarining y o 'q o lis h

darajasi haq id a yakuniy xulosa qilinadi.

Afaziyada nutqni tiklash m etodikasi

R eabilitatsion t a ’limning ilmiy a s o s i a r i va vazifalari. Oiiy psix ik

funksiyalar va n u tq n i afaziya yuz b e r g a n d a tiklash (reabilitatsiya q ilish )

yo'llari va im koniyatlari haqidagi t a ’l i m o tn in g rivojlanishini h a m sh a rtli

ravishda ikki bosqichga ajratish m u m k in . Birinchi bosqich X IX — X X

asrning birinchi choragini o ‘z ichiga oladi. Bu b o sq ich d a afaziya tu fay li

yuz bergan nu tq iy buziiishlarni tu z a tish m u m k i n em as deb hisoblagan.

Bunday xulosaga kelinishning asosiy sabablari — psixik fu n k s iy a la m in g

m iyadagi m u a y y a n m a rk a z la r b ila n t o ‘g ‘r i d a n t o ‘g ‘ri l o k a l l a s h t i r i b

q o ‘yilishi va ularni tu g ‘m a, o'zgarm as h o d isa la rsifa tid a k o ‘rib cliiqilishida

edi. B u n d a y q a r a s h l a r oliy psixik f u n k s i y a l a r ( O P F ) n i h e c h h a m

reabilitatsiya qilib b o l m a y d i , degan xulosaga olib kelardi.

T o r lokalizatsion fik rlarX V Ili a s r o x ir i X IX asr boshlarida s h a k lla n ib

XX asr birinchi choragiga qadar y etak ch ilik qilib keldi. U larning p a y d o

bolishiga fransiyalikanatom P. Broka ( 1 8 6 ! ) va nemispsixiatri K. V ernike

(1872) lam in g kashfiyotlari sabab b o 'ld i. O P F ning miyadagi m u a y y a n

m a r k a z l a r d a l o k o l l a s h i s h i h a q i d a g i t a x m i n l a r n a t i j a s i d a p s i x i k

funksiyalam ing tu rli-tu m a n "markaz''lari a n iq la n a boshlandi. J u m l a d a n ,

"yozish markazi" (E ksner), "hisoblash m arkazi" ( G e n s h e n ) , " tu s h u n c h a la r

markazi" (Sharko, Brodbent) va h o k a z o la r n in g k a s h f etilishi fik rim iz n in g

dalilidir.

T o r lokalizatsionizm t a ’Iimotining tarafdorlari barcha psixik funksiyalar

b u tu n miya faoliyatining emas, balki m iyadagi alohida m a rk a z la rn in g

ishlashi natijasi ekanini isbotlashga u r in is h a r edi.

Psixologiya, nevrologiya. fiziologiya s o h a la rid a to 'p la n g a n b ilim la r ,

m a ’Ium otlar psixik funksiyalaming p a y d o boMishi miyadagi bir n e c h a

markazlarning birgalikdagi faoliyati natijasi ekanligini k o ‘rsata b o sh la g a c h ,

l o k a l i z a t s i o n i z m g a t a m o m i l a t e s k a r i , q a r a m a - q a r s h i t a ’l i m o t -

a n ti l o k a l i z a t s i o n i z m p a y d o b o i d i . A n t i l o k a l i z a t s i o n i s t l a r f a q a t g i n a

e le m e n ta r psixik jaray o n lar (k o ‘rish, e sh itish , sezgirlik) miyaning m a ’l u m

markazlarida lokalizatsiyalanishi, O P F lar esa b u tu n miya fao liy a tin in g

natijasi ekanligini t a ’kidlashdi, b iro q u la r x a m O P F larni reabilitatsiya

qilish y o ‘llari va imkoniyatlari m u a m m o s i n i hal etib bera o lm a d ila r.

O P F lam i reabilitatsiya qilish h aq id ag i b u n d a y qarashlar ik k in c h i

ja h o n urushi davrida tam o m ila q a y t a k o ‘rib chiqildi. C h u n k i m iy a s i

ja r o h a t l a n g a n ja n g c h i l a r n i n a fa q a t d a v o l a s h , balki b u z ilg a n p s i x i k

funksiyalami tiklash h a m z aruredi. A y n a n s h u d a v r O P F lami reabilitatsiya

qilish haqidagi ta 'l i m o t rivojining ikkinchi bosqichini boshlab bcrdi. Bu

d a v rd a rus psixologlari, fiziologlari, defektologlari O P F l a r n i tiklash

masalasiga o ‘zgach aro q y o n d a sh ib , psixik funksiyalarni tiklashning yangi

y o l i n i funksional sistem alarni qaytadan o kqitish m eto d i yordam ida qayta

ko 'rish y o l i n i ishlab chiqdilar. Bu yo‘l aw allari mavjud b o 'lg an

v ik a ria t

va t o r m o z l a n i s h d a n c h i q a r i s h yoMlaridan t u b d a n farq lan ad i. Yangi

reabilitatsion y o ‘lning paydo b o lis h i nazariy va metodologik qarashlaming

qayta k o ‘rib chiqilishi natijasidir.

Z am o n av iy psixologiya fani O P F la m in g quyidagi xususiyatlarini

ajratib k o ‘rsatadi: b irin c h id a n , inson psixik funksiyalari tarixiy taraqqiyot

natijasi b o ‘lib, u larn in g kelib chiqishi ijtimoiy tabiatga ega; ikkinchidan,

inson psixik funksiyalari h ay o t davomida ijtimoiy tajribani o ‘zlashtirish

jarayonida shakllanadi: u c h in c h id a n , psixik ja ray o n larn in g rivojlanishi

bir q a n c h a b osqichlarni b osib o'tgach, ular m u rak k ab psixik jarayonlarga

a y l a n a d i ; t o ‘r t i n c h i d a n , b a r c h a m u r a k k a b p sixik f u n k s iy a la r n in g

shakllanishi va rivojlanishida nutq yetakchi rolni o ‘ynaydi.

S h u n d ay qilib, psixik funksiyalarga kelib chiqim iga k o 'ra ijtimoiy-

tarixiy, tuzilishi jih a tid a n bevosita kechishiga k o 'ra ixtiyoriy tuzilma b o ‘lib

hisoblanadi. Barcha O P F la r faoliyatida nutq j u d a m u h im aham iyatga

ega b o l i b , aynan unin g hisobiga psixik funksiyalar anglangan va ixtiyoriy

boshqariluvchi b o l i b boradi.

O P F lar haqidagi yangi ta s a w u r la r ularning lokallashuvi t o ‘g ‘risidagi

yangi t a ’lim otni p a y d o b o i i s h i uchun asos b o'ldi. Bu t a ’limotga ko'ra:

1) O P F birgalikda faoliyat ko'rsatuvchi, a m m o funksional jihatdan yuksak

differensiallangan miya zonalari tom onidan am alg a oshiriladi; 2) h a r bir

O P F ning ro‘yobga chiqarilishi ularning psixologik strukturasini realizatsiya

qiluvchi miya zonalari t o m o n i d a n amalga oshiriladi.

M azk u r nazariy q a ra s h la r asosida neyropsixologiya O P F buzilishining

bir q a n c h a q o nunlarini tu sh u n tirib berdi, h a m d a ularni tiklash yo‘llari

va imkoniyatlarini k o ‘rsatdi.

Neyropsixologiyariing ko'rsatishicha; 1) miya organik ja rohatlangan

O P F lam in g dezorganizatsiya yuz beradi, ya’ni tuzilishi, o 'z a r o aloqalar

buziladi; 2) u yoki bu fiziologik omilning (kinestetik, akustik som ato-

fazoviy, t'azoviv va h .k . ) ishdan chiqishi fu n k s iy a n in g psixologik

strukturasidan u yoki bu b o ‘yog‘ning tushib qolishga olib keladi.

Angliyalik nevrolog X. Djeksonning bu g koyasi A.R. Luriyaning

tadqiqotlarida o ‘z isbotini topdi va yanada rivojlantirildi; 3) u yoki bu

om iln in g tushib qolishi b u t u n funksiyaning tizimi buzilishiga olib keladi;

4) miyaning m uayyan sohasi zararlanganda bir e m a s , bir necha psixik

funksiya ishi buzilishi m u m k in ; 5) miyaning bir necha sohasi zararlanganda

a y n a n bir funksiyaning ishi buzilishi m u m k in ; 6) miya jaro h a tin in g

o ‘c h o g ‘ini lokallashtirish funksiyaning lokallashtirishi bilan aynan mos

kelmaydi.

S h u n d a y q i l i b , r e a b i l i t a t s i y a t a ’l i m n i n g n a z a r i y a s o s i b o ‘l i b

psixologiyadagi O P F haqidagi t o ‘p l a n g a n z a m o n a v i y q a ra sh la r x i z m a t

q ilad i. U s h b u n a z a r iy asosga ta y a n i b ru s p six o lo g la ri, f i z i o l o g l a r ,

nevrologlar, lo g o p e d la r bilan birlikda O P F l a m i tiklashning yangi y o l i n i

- reab ilitatsio n t a ’lim orqali fu n k sio n al t i z i m l a r n i q a y ta d a n k o 'r i s h

y o ‘lini ishlab c h iq d ila r. A m aliyotda b u y o ‘l q u yidagi ikki y o ‘n a lis h g a

ega:

Birinchi y o ‘nalish muayyan f u n k s iy a n in g shakllanishi d a v r id a

y o ‘qolib k e tm a g a n , balki yetakchi a ffe re n tatsiy a g a o ‘rin b o ‘shatib, o ‘zi

"z axiraga" o ‘t g a n a ffe re n ta ts iy a la rn i i s h l a t i s h g a a s o s la n a d i. B u n d a

reabilitatsion t a ’lim shunday tashkil etila d ik i, deffekt asosida y o tg a n ,

fu n k s io n a l t i z i m n i n g buzilgan a f f e r e n t a t s i y a s i "z a x ira ,,dagisi b i l a n

alm ashtiriladi. M asalan , kinestetik b o ‘g ‘ini z a r a rla n g a n o g ‘zaki n u t q va

o'q ish n in g tik lash d a saqlanib qolgan (zax irad ag i) tov u sh lam in g o k u s tik

analiz ishga tushiriladi. Bu metod qoMIanilganda kasal b irv a q tn in g o ‘z id a

m a tn n i eshitadi va unin g grafik tasvirini ( s u ra tin i) ko'radi. O p t i k va

akustik afferentatsiyaning bunday birgalikda ishga tushirilishi og‘zaki n u t q

va o 'q ish funksiyalarini tiklash im konini b e ra d i.

Ikkinchi yo'n alish o ‘z ichiga yangi b o ‘g ‘in la r (afferentatsiyalar)ning

ishini olgan yangi funksional tizim larn i y a ra tis h g a asoslanadi. Y a n g i

b o ‘g ‘i n l a r ish g a tu s h i r i s h z a r a r l a n g a n f u n k s i y a n i g o ‘yo q a y t a d a n

konstruksiyalaydi. M asalan, o ‘qish funksiyasi b u m e to d d a q u y id a g ic h a

tiklanadi: l) b o 'r tib ch iq q an harflar u stid a n b a r m o q yurg‘aziladi; 2) h a r f

b a rm o q bilan hav o d a chiziladi; 3) bir v a q tn in g o 'z i d a tovush e shittiriladi,

uning grafik shakli k o ‘rsatiladi va gapirishga u n d a la d i. Albatta. b u n d a y

m e to d n in g qoMlanishi, a w a lo , deffekt tab ia ti, m e x a n iz m i va strukturasini

hisobga olib t a ’lim vazifalarini aniq b elg ilab olishni taq o zo etadi. Bu

vazifalar quyidagilardan iborat:

a) kasalni defiekt bilan birga yashashga o 'r g a tis h em as, nutqni psixik

funksiya sifatida tiklash;

b) nutqning alohida sensomotor operatsiyalarini em as, nutqiy m u lo q o t

faoliyatini tiklash;

d) a w a l o , n u tq n in g alohida to m o n la rin i e m a s , b u tu n k o m m u n ik a tiv

funksiyasini tiklash;

e) kasalni n o rm a l ijtimoiy m uhitga q a y ta rish .

U sh b u vazifalar afaziya bilan k a sa lla n g a n kasallam in g shaxsiy va

ijtimoiy reabilitatsiyada keng amaliy efTektga s a m a ra g a erishishi m aqsadiga

qaratilgan.

R e a b ilita ts io n taM im ning ta m o y il v a m e to d la ri

Reabilitatsion t a ’limning nazariy asoslarini ishlab chiqish uning a n iq

ilmiy tamoyillarini shakllantirish im k o n in i b e rd i. Tiklovchi tam oyillari

haqidagi masala nihoyatda muhimdir. T o ‘g ‘ri ishlab chiqilgan tam oyillar —

samarali reabilitatsiya garovidir. Tamovillami shartli ravjshda psixoflziologik.

psixologik va psixologo-pedagogik kabilarga ajratish mumkin.

A) Psixofiziologik tamoyillar:

1. DefTektni tasniflash tamoyili reabilitatsion t a ’limni amalga oshirishga

kirishishdan a w a l batafsil neyropsixologik analiz o'tkazishni taq o zo etadi.

2. lkkinchi m u h i m ta m o y il - s aq lan ib q o lg a n (z a ra rlan m a g a n )

a n alizator sistem alarni reabilitatsion t a ’lim sifatida q o l l a s h tamoyili.

U chinchi tam o y il — yangi funksional tiz im la m i yaratish tamoyili.

4. T o ‘rtinchi ta m o y il — reabilitatsion t a ’lim d a psixik funksiyalaming,

shu ju m la d a n , n u tq n in g turli tashkiliy darajalarga tayanish tamoyili.

5. Beshinchi tam oyil — reabilitatsion t a ’lim da insonning butun psixik

sohasiga, shuningdek, saqlanib qolgan psixik jarayonlarga tayanish tamoyili.

. N azorat tam o y ili P.. Anoxin, N. A. Bernshteyn va A .R. Luriya

to m o n id a n izohlanib b o ‘lib, u doimiy qator aloqaning b o ‘lishini bildiradi.

B) Psixologik tam oyillar:

1. Kasal shaxsning hisobga olish tamoyili, reabilitatsion t a ’limda kasal

insonning individualligini inobatga olish zarurligini anglatadi.

2. Kasalda sa q la n ib qolgan faoliyat shakllariga tayanish tamoyili,

reabilitatsion t a ’lim d a buzilgan nutqíy faoliyatni tiklash u c h u n saqlanib

qolgan boshqa faollar shakllarini ishga solishni anglatadi.

Kasalning faoliyatiga tayanish tamoyili, reabilitatsion t a ’limda kasal

inson faoliyatining h a r xil turlaridan kom pleks foydalanishni anglatadi.

4. Kasal faoliyatini tashkil etish tam oyili reabilitatsion t a ’limda

kasalning o ‘z faoliyatini tashkil etish va boshqarishni anglatadi.

5. Dasturlashtirilgan t a ’lim tamoyili reabilitatsion t a ’limda ketm a-

ket bajariladigan va buzilgan psixik funksiyani tiklash im konini beradigan

o p e ra ts iy a la rn i o ‘z í c h ig a oluvchi d a s t u r n i n g ishlab c h iq ilis h in in g

zarurligini anglatadi.

6. Deffektga tizim li ravishda t a ’sir ko‘rsatish tamoyili buzilgan nutqqa

boshqa psixik funksiyalarga tayanib turib ta ’sir ko'rsatishni anglatadi.

7. I n s o n n i n g i j t i m o i y ta b i a t i n i h is o b g a o l i s h ta m o y i l i psixik

funksiyalam ing sh ak lla n ish id a ijtimoiy o m illa r m u h i m o ‘rin tutishini

hisobga olib, kasalga t a ’sir ko'rsatishda ijtimoiy m uhit t a ’sirining barcha

im koniyatlaridan o ‘rinli foydalanish zarurligini anglatadi.

D) Psixologo-pedagogik tamoyillar:

1. O d d iy d a n m u r a k k a b g a borish tam o y ili, kasal bilan ishlashda

qoMIanadigan d idaktik m aterial murakkablik darajasiga e ’tibor berish

zarurligini anglatadi.

2. Material hajm i va xilma-xilligining darajasi tamoyili, kasal bilan

ishlashda kichik hajm dagi va xilma-xil boMgan m ateriald an foydalanishni

anglatadi.

Verbal m a te ria ln in g murakkabligi tam oyili, kasal bilan ishlashda

q o 'lla n u v c h i m a t e r ia ln in g fonetik m urakkabligi, b u t u n m a tn iarn in g ,

ulardagi so ‘z!ar, jum lalarning u zunligini, u m u m a n kasal u c h u n obyektiv

va subyektiv leksikani hisobga o lish n i anglatadi.

M aterialning emotsional t o m o n i tam oyili, qoMIanayotgan verbal

va noverbal m aterialning kasallarga ijobiy em o tsio n al t a ’sir k o ‘rsatishini,

u larda ijobiy em otsiyalarni uyg‘o tis h in i va stim ullashtirilishini asabiy

h o latd an chiqarishini t a ’minlaydigan b o l i s h i n i taq o zo etadi.

Y uqorida tilga olingan reabilitatsion t a ’lim tam oyillari u n in g ilmiy

asosi b o ‘lib, am aliyotda q o l l a n u v c h i afaziyani tu zatish m e to d la rig a bir

q a to r talablarni qo'y adi. Bu talab lar quyidagilardan iborat.

Birinchi talab: afaziya tufayli b u zilg an nu tq n i tiklashga qaratilgan

t a ’lim m eto d larin in g nutqni buzilish m e x a n iz m ig a adekvat b o 'lis h i.

Ikkinchi talab: m etodlarning t o ‘g ‘ridan t o ‘g*ri em as, balki deffektga

aylanm a ta rz d a t a ’sir ko'rsatishi.

Uchinchi talab: metodlarning tizimliligi, ya’ni m etodlarning bir-biridan

izolyatsiyalangan emas, balki sistemali b o lis h i. M eto d lar tizim i deffektga

xususiy m etodlar kabi bir tom onlam a t a ’sir etish va deffektni q ism an tuzatish

maqsadini em as, balki deffektga k o ‘p t o m o n la m a ta ’sir ko 'rsatish orqali

funksiyani b i r b u t u n faoliyat sifatida tiklash m aqsadini k o ‘zlaydi.

Reabilitatsion ishning muvaffaqiyatli kechishi u c h u n , s h u n in g d e k ,

ayrim tashkiliy m a s a la la m i, m a s h g 'u l o t l a r g a q o 'y ila d ig a n ta la b la rn i

inobatga olish zarur. Bular qu y id ag ilard an iborat:

1. V aqtni (m a s h g ‘ulot d a v o m iy lig in i) h isobga olish. M a s h g ‘ulot

davomiyligi holati va kasallikning kechishiga, shuningdek, kasal shaxsining

xususiyatlariga bogMiq. Kasallikning dastlabki bosqichida m a s h g ‘ulot vaqti

15—20 m in u td a n oshmaydi. Kasallik b a rq a r o r k e c h g an d a m a s h g ‘ulotni

bir soatgacha davom ettirish m u m k in .

2. Kasalning ish qobiliyati va toliquvchanligini hisobga olish. M ash g ‘ulot

davomida 1—2 ta 3—5 minutlik p a u z a la r b o ‘lishi kerak. B u n d a faolida

olish (musiqa j o ‘rligida q o ‘llarni h arakatlantirish, q o ‘shiq aytish va h.k.)

yoki passiv d a m olish (musiqa eshitish)ni am alga oshirish m u m k in .

3. Kasalning kayfiyatini hisobga olish. M ashg‘ulo tlar rejasini o perativ

o ‘zgartira olishni taq o zo etadi.

4. M ash g ‘ulotning tashkiliy sh a k ln i hisobga olish. M a s h g ‘u lo tla r h a r

xil shakllarda, kasal faoliyatning h a r xil turlarini o ‘z ic higa o ig an h o ld a

o ‘tkazilishi lozim.

5. M a s h g ‘u l o t l a r o ‘t k a z i s h d a q u l a y l i k l a r n i h i s o b g a o l i s h .

M a s h g ‘u l o t l a m i o ‘tk az ish d a j i m - j i t l i k n i t a ’m in la s h , kasal d i q q a t i n i

chalg'ituvchi narsalarga y o ‘1 qo‘y m a slik , x o n a n in g qulay b o l i s h i hisobga

olinishi kerak.

Q is q a c h a x u lo s a

O P F lam i tiklash masalasi h a m is h a ularning buzilishi haqidagi

ta sa w u rla rg a asoslangan.

2. Lokalizatsionizm va antilokalizatsionizm ta 'm in o tla ri O P F larni

reabilitatsiya qilish masalasini negativ hal etgan.

3. Neyropsixologik y o n d a s h u v asosida XX asrning 40-yillarida O P F

larni tiklashning yangi y o ‘li — funksional tizim larni qayta qurish y o ‘Ii

ishlab chiqildi.

4. O P F larni reabilitatsiya qilishning ilmiy asoslari quyidagilardir:

a ) oliy psixik f u n k s iy a la r ( O P F ) haqidagi ilm iy tasavvurlar; b)

funksional sistemalar haqidagi t a ’limot; d) O P F la m in g bosh miyada

sistemali va dinam ik lokallashuvi haqidagi t a ’limot; e) deffektga faktorli

(om il jih atid an ) yo n d ash u v t a ’limot; f) O P F la m in g sistemali buzilishi

haqidagi t a ’limot; g) d e ffe k tn in g sindrom analiz haqidagi t a ’limot.

5. F u n k s i o n a l t i z i m l a r n i q a y ta q u rish b u psix ik fu n k siy a la rn i

tik la sh n in g asosiy y o ‘li. R eabilitatsion t a ’lim esa bu u ning asosiy metodi.

6. Ayni vaqtda reabilitatsion amaliyotda psixofiziologik, psixologik

va psixologo-pedagogik tam o y illarg a tayanib ish k o ‘rilmoqda.

7. Reabilitatsion t a ’lim d a q o ‘llanuvchi m eto d larn in g asosiy tasnifi —

u la rn in g buzilish m e x a n iz m ig a adekvat b o ‘lishi, aylanm a t a ’sir etishi,

bilvositaligi, sistemaliligidan iborat.

8. Reabilitatsion t a ’lim d a deffektni tuzatish va buzilgan funksiyalarni

tiklash vazifasi q o ‘yiladi.

R e a b i l i t a t s i o n t a ’lim n i n g u m u m iy

m e to d la ri

N o v e r b a l

k o m m u n ik a ts iy a n i tik la sh m e to d la ri

A faziya haqidagi t a ’l i m o tn in g rivojlanishi jarayonida asosiy e ’tibor

k asallar nutqining verbal to m o n id a g i buzilishlarga qaratilib, shu bilan

birga o lim la r afaziya bilan kasallanganlar nutqining noverbal jihatlarini

e ’t i b o r d a n chetda q o ld irm a d ila r. Ular afaziya bilan kasallanganlarning

im o -ish o ra la ri, m im ika va p a n to m im ik a la ri, ekspressiv harakatlari (tana

bosh harakatlari)ni o ‘rganib chiqishdi. Natijada quyidagilar m a ’lum b o ‘ldi:

1. Afaziya tufayli kasal suhbatdoshining emotsional holatini payqashga

qiynaladi.

2. Kasalning s u h b atd o sh e m o tsio n al holatini payqash qobiliyati ham

afaziya shakli, ham afaziya darajasiga bog‘liq:

a) efferent m o to r va d in a m ik afaziyali kasallar payqashning intonatsion

u s u lid a n foydalanishni ix tiyor etadilar;

b ) c h a p y a r i m s h a r i n i n g c h a k k a q ism la ri z a r a r l a n g a n k a s a lla r

su h b atd o sh emotsional holatini k o ‘proq mimik va nutqiy yo‘l bilan bilishga

h a ra k a t qiladilar.

3. C h a p yarim shar em o tsiy a la rn i payqash jarayonida k o ‘proq mim ik

va n u tq iy k o m p o n e n tla r b ilan b o g l i q b o ‘lsa, o ‘ng yarim shar intonatsion

jih a tla r bilan bogMiq b o ‘ladi.

U s h b u m a ’lum otlar a so sid a ta dqiqotchilar bir q a n c h a tuzatuvchi-

reabilitatsion m e to d la m i yaratishdi. A m a liy o td a lo g o p e d la r t o m o n i d a n

i m o - i s h o r a l a r va m i m i k a , p a n t o m i m i k a v a i n t o n a t s i y a u m u m i y

r e a b ilita ts io n m e t o d l a r sifatida q o ‘U anib k e l i n m o q d a . S h u n i n g d e k ,

m usiqiy-intonatsion terapiya metodi reabilitatsion t a ’lim da keng q o l l a n i b

kelinadi.

V erbal komm unikatsiyani tiklashda n overbal m e to d la r d a n foydalanish

M u lo q o tn in g noverbal tom onlarini tik la sh m asalasi bevosita n u t q n i

tik lash n in g ’noverbal metodlari masalasi b ila n c h a m b a r c h a s b o g liq .

A m aliyotda h ozirgacha piktogranim a m e t o d i sh u n d a y m e t o d la r d a n

biri sifatida q o l l a n i b kelinm okda. U s h b u m e t o d ekspressiv n u t q n i

t o r m o z l a n i s h d a n c h iq a r is h g a y o r d a m b e r a d i . Bu xildagi m e t o d l a r

samaradorligi kom m unikatsiya jarayoniga a s ta -s e k in o ‘ng yarim sharlarning

kirishishi bilan b o g ‘liq. Kasalning bir vaqt o ‘z i d a h a m verbal ju m la , h a m

unin g m o d d iy ekvivalenti bilan ishlashi tufayli c h a p va o 'n g y a rim s h a rla r

faoliyatining o lz aro t a ’sirlashishiga olib keladi. Bu esa n u tq n in g v e rb a l

va noverbal to m o n la rin i tiklashga y o rd a m b e ra d i.

Noverbal va verbal kom m unikatsiyani tik la s h n in g shartli noverbal

metodlariga, shuningdek, intonatsion m e to d , ch izish m etodi, ashula aytish

m e to d i. m im ik a va imo-ishorali nutq k a b ila r h a m kiradi.

K on tek stg a kiritish metodi. Kasai d iq q a tin i konsentratsiyalash, u n i

ishchi holatga kiritish, materialni idrok e t is h g a tayyorlash m a q s a d id a

k o n te k s t m e to d i k en g qoMlanadi. K o n t e k s t b o ‘lg ‘usi vazifa q a n d a y

boMishini kasallarga an iq axborot berish orqali m a ’lu m qilishni anglatadi.

Bu m e to d bir q a to r usullar yordam ida r o ‘y o b g a chiqariladi.

K o ‘rs a tm a -s a m a ra li t a ’limning asosiy s h a r t l a r i d a n biridir. B u n d a

logoped verbal yoki verbal-noverbal y o l l a r b ilan kasalga faoliyatni q a n d a y

tashkillashtirish va amalga oshirish lozimligi x u susida instruksiyalar b erad i.

O g ‘zaki hikoyada logoped sujetli rasm g a s u y a n ib , kasal uchun t a n i s h

b o ‘lgan m av zu d a b iro r voqeani hikoya qilib b e r a d i.

Kasal logoped aytib bergan hikoyani s a v o l-ja v o b tarzidagi d ia lo g

k o ‘rinishida aytib berishi lozim b o ‘ladi.

Kasal logoped gapirib bergan hikoyani ak s ettiruvchi sujetli r a s m n i

(3—4 ram ichidan) tan lab oladi.

U suliarning q o l l a n i s h i quyidagicha a m a l g a oshadi: a) kasalga h o z i r

u bilan suhbat o ‘tkazilishi va u diqqat bilan tin g la s h i zarurligi aytiladi; b)

su h b a t mavzusi va u ning qisqacha m a z m u n i a y tib beriladi; d) kasalga

sujetli rasm berilib, logoped hikoyani a y tib b e ra y o tg a n paytda r a s m g a

qa ra b turishi iltimos qilinadi; e) logoped h i k o y a n i aytib beradi; f) kasal

logoped o ‘z hikoyasida intonatsion ajratib k o ‘rs a tg a n lavhalarni r a s m d a n

topishi lozim b o ‘ladi; g) kasalning o ‘zi s av o l-jav o b li dialog y o r d a m i d a

hikoyani aytib berishi talab qilinadi.

Kasallar faolligini stimullashtirish m e to d i. Kasallarni faollashtirish

m etodlaridan biri, u la rn in g mustaqil iaoliyatini tashkil etish metodidir.

U sh b u m e to d n i g u r u h i y ishlashda a n c h a g in a muvafTaqiyatli q o l l a s h

m u m k in . A m m o individual ishlashda harn u n d a n foydalanish m u m k in .

Bu necha xil u s u lla r y o rd am id a amalga oshiriladi:

1. Dars t e m p i n i n g sekinlashtirilishi.

2. M u a m m o li v aziyatlam i yaratish.

3. K a s a l l a r n i s u h b a t l a r n i n g m a v z u l a r i n i m u s t a q i l t a n l a s h g a

stimullashtirish.

4. Kasai bilan m ax su s y o ‘nalishga ega b o l m a g a n u m u m iy su h b atlar

o ‘tkazish.

5. Kasai biian d a rs va m ashg‘ulotlardan tashqari vaqtda suhbatlashish.

U sh b u m e t o d l a r k a s a lla r n in g faol n u tq iy va in te lle k tu a l fao liy atn i

rivojlanishi, d iq q a tin in g konsentratsiyalashishi, n u tq in in g verbal h a m d a

noverbal to m o n l a r i yaxshilanishiga yordam beradi.

S e n s o r a k u s tik o - g n o s tik afazivani b a r t a r a f etishda korreksion-

pedagogik ish

Ko'pgina s e n so r eshitib tanish, ham da eshitib xotiragn olish afaziyalari

bilan og'rigan b em o rlard a, nutq kamchiligini yengib chiqish va uni ustida

ko'p ishlashga intilish kuchü bo‘ladi. Ular kuniga bir necha soat, b a ’zida

ertalabdan kechgacha ishlashlari mumkin. Bu bemorlarda depressiya hollarini

an iq ifo d a la n ish i k u z a tila d i, sh u n in g u c h u n lo g o p e d ularni d o i m o

rag‘batlantirib turishlari lozim. Uiarga murakkabroq uy vazifalarini berish.

shifokorga ularning holati haqida axborot berish, kechqurun va tunlari

ishlashga ruxsat bermaslik, hamda uy vazifalarining hajmini qisqartirish kerak.

Bu b e m o r l a r d a n u t q faoliyati b u z i l i s h i n i n g va e s h i t i b - t a n i s h

funksiyasini k o m p e n s a t s i y a qilish u c h u n lo g o p e d saq la n g a n ko 'rish

analizatori va k in estetik sezish tizimiga, p e sh a n a qismidagi saqlangan

funksiyalarga, h a m d a n u tq n in g intonatsiyasi, m odulatsiyasi va ovozning

tem bri, balandligi eshitishni differensatsiya qilishga y ordam beruvchi bosh

miya y a rim sh a rla rin in g o ‘ng chakka qismiga h a m tayanish lozim.

Korreksion ish n in g birinchi navbatdagi vazifasi fonem atik eshitishni

tiklash va ikkinchi vazifasi ekspressiv nutq, o ‘qish, yozishni tiklashdir.

H a r bir b e m o r u c h u n mashg'ulotlarning soati b e m o m in g individual

holati, o kq itish n in g tiklash davri va nutq buzilishiga qarab belgilanadi.

Q o ‘pol sen so r afaziyada fonematik eshituvdagi kamchiliklarni b artaraf

e tis h u c h u n b i r i n c h i n a v b a t d a b e m o r b i l a n l o g o p e d m u l o q o t i n i

o ‘rnatishdir. A k u stik -g n o stik afaziyaning o lrta darajasida nutqni eshitib

nazorat qilish qobiliyatini tarbiyalash, verbal parafaziyaga b a rh a m berish,

ekspressiv a g r a m m a t i z m va disgrafiyani b a r t a r a f etish ustida ish olib

boriladi. L o g o p e d y u q o r id a sanab o ‘tilgan vazifalarga m o s ravishda

buzilgan funksiyalarni b a rta ra f etish usullarini tanlaydi. Bular: so ‘zning

aham iyati b o 'y i c h a tiklash ishlari ustida ishlash, logoped nutqida y o ‘l

q o ‘yilgan xatolarni topish, m a t n d a tushirib qoldirilgan o tla rn i toMdirish,

tekstlarni yozish va ulam i ta h rir qilish.

Fonem atik eshituvni tiklash. F o n e m a tik esh itu v n i e r t a va rezidual

davrlarida olib boriladigan tiklash ishlari yag o n a reja a so sid a am alga

oshiriladi. U la m in g farqi fo n e m a tik eshituvning e r t a buzilish davrida

buzilish yaqqol ifodalanadi.

F o n e m a tik eshituvni tiklash b o 'y ic h a olib b o rila d ig a n maxsus ishlar

quyidagi bosqichlar asosida am alga oshiriladi:

Birinchi bosqich — differensiyasi (farqlash), u z u n lig i, ovozi va ritmik

rasmi b o ‘yicha keskin farq qiladigan s o ‘zlar. M asalan : u y -b e lk u ra k , gul-

v e l o s ip e d , m u s h u k - m a s h i n a , b a y r o q - q a r g ‘a , k o p t o k - d a r a x t , b o ‘ri-

uchuvchi, sher-sam olyot va hokazo.

Logoped aw al bir-biridan keskin farq qiluvchi s o ‘zlarni alo h id a beradi

(m asalan, uy-belkurak), berilgan h a r b i r j u f t s o ‘zlarga m o s rasm lartanlaydi

va an iq yozuv bilan alohida qog‘ozlarga tegishli s o ‘z la m i yozadi. S o ‘ng

shu so ‘zlami diqqat bilan eshitishni talab etadi, b u n d a b e m o r rasmni va

yozilgan so'zni ovozli obrazi nisbatini aks ettirishi lozim . Y a ’ni b e m o r

logoped topshirig'i bilan yo u yoki bu rasmni tanlashi kerak va rasmni

y o z m a so‘z tagiga yoki y o z m a s o ‘zni rasm ning tagiga q o ‘yishi kerak.

Fonem atik eshituvning q o ‘pol buzilishida olib boriladigan m ashg'ulotlam ing

birinchi bosqichida bemorga beriladigan s o lzlar t o ‘rtta d a n oshmasligi kerak.

S o ‘ng logoped mashg‘u lo td a n mashg'u lotga o ‘tishda keskin farq qiluvchi

s o ‘zlar sonini 10—12 taga k o ‘paytiradi. B em or old iga e n d i 4, 6 yoki 8 ta

rasm va shu rasmlar n o m in i ifodalovchi s o 'z la r y o zilg an kartochkalar

q o ‘yiladi va bemorga a w a l yozuvli kartochkalarni q o ‘yib chiqish, so ‘ng

logoped topshirig‘iga k o ‘ra rasmlarni topish s o ‘raladi. M asalan: Stolni

k o ‘rsating, kitobni k o ‘rsating, k o ‘rsatingchi, baliq q an i va hokazo.

Bu ishlar bilan birgalikda alohida so ‘zlami k o ‘chirish ja ra y o n id a uning

jarangdorligini idrok etish, k o ‘chirish vaqtida s o ‘z l a m i talaffuz etish va

talaffuz vaqtida eshitish, nazorat qilish n a z a rd a tu tila d i. Buning u c h u n

qisqa s o ‘zlar y a ’ni bir-ikki b o ‘g ‘in d a n iborat s o ' z l a r t a n l a b olinadi.

T ovushlar soni 3 - 5 tadan oshmasligi kerak.

Akustik diqqatni tarbiyalash optik diqqatni jo n la n tir is h d a n boshlanadi.

Bu s o ‘zlarni aytishga ta y a n c h b o l a d i , s h u n i n g d e k , q i s q a s o ‘z!arni

o 'q is h d a g i kinestetik n az o ra tg a h a m y o rd a m b e r a d i. A y rim holiarda

bem o rg a tovushlarni artikulatsion tarzini ko 'rsatib b e ris h g a t o ‘g ‘ri keladi.

Ikkinchi bosqich. Bu bosqichda b o lg*inlar tuzilishi b o ‘y ic h a bir-biriga

yaqin, a m m o talafTuzi jih a tid a n bir-biridan u zo q boMgan s o ‘zlar ustida

ish olib boriladi. Masalan: m a k ta b -p a x ta , b a y r o q - o l m a , q o s h iq -q o v u n ,

o y n a -s o a t, shaxm at-daflar, kitob-pichoq.

Bu va keyingi bosqichlarda olib boriladigan ish p r e d m e t l i rasmlar^a,

y o z m a k o ‘rinishlar, ko 'ch irish , ovoz bilan o ‘qish, n u t q n i a k u stik nazorat

qilishni tarbiyalashga tayangan h o ld a olib boriladi.

U c h in c h i b o sq ic h .

Bu bosqichda b o 'g 'in la r luzilishi b o 'y ic h a bir-

biriga y aq in , lekin birinchi tovushi bilan farq qiladigan s o ‘z!ar ustida ish

olib boriladi.

M asalan : k u z-tu z, r o m - to m , s im -sh im , lo m -to m , tish-qish, tush-

q ush, b a h o r - n a h o r , nafas-qafas va hokazo. Bemorga so ‘z tanlash taklif

etiladi. S o ‘z ta n la sh predm etli rasmlar va ularning yozuv k o ‘rinishiga

tay a n g a n h o ld a olib boriladi.

T o ‘r tin c h i b o sq ic h .

Bu bosqichda talaffuz jih atd an bir-biriga yaqin,

s h u n in g d e k , bir-biriga qarshi oppozitsion so ‘zlar ustida ish olib boriladi.

M asalan: s o y a -q o y a , sh ahar-hashar, q a lq o n -ta lq o n , salo m -k a lo m , zina-

sina, t u t - s u t , p axta-taxta va hokazo.

A k u stik o -g n o stik afaziyada tovushlar differensiatsiyasidagi qiyinchilik

n afaqat u la rn in g jarangli va jarangsizlik befgilarida em as, balki boshqa

belgilarda h a m kuzatiladi. Bemorlar sirg‘aluvchi va shovqinli, y u m shoq

va q attiq , s h u n in g d e k , unlilarni akustik jih a td a n bir-biriga yaqin b o ‘igan

to vushlarni bir-biriga almashtirib yuboradilar.

M a sh q la rn i m ustahkam lash u c h u n t u r l i k o ‘rinishdagi topshiriqlardan

foydalaniladi. Bular: so ‘zlarda, ju m la la rd a tushirib qoldirilgan harflarni

kerakli h a rfla r bilan t o ld ir is h , ju m la la rd a tushirib qoldirilgan s o ‘zlarni

topish, o p p o z its io n tovushli so'z lar (soya-qoya, nafas-qafas, sim -shim )

bilan ju m la la r n i t o ‘Idirish. Endi bu vazifalami bajarishda rasm lardan

em as, balki kerakli s o ‘zlardan foydalaniladi. M asalan, m a tn n i quyidagi

kerakli s o 'z l a r bilan t o ‘ldiring: tu s h -d u s h , sim — shim , k uz-tuz, pul-kul

va hok azo .

N i h o y a t , tovushlarning belgilariga k o ‘ra akustik differensiatsiyani

m u stah k am lash , berilgan harflarga so‘zlar tanlash orqali amalga oshiriladi.

B u n d a b e m o r a w a l m a tn la rd a n kerakli s o ‘zlarni tan lab oladi, s o ‘ng

berilgan harfga s o ‘zlam i terib chiqadi.

F o n e m a t i k eshituvni tiklash ikki o y d a n , bir, bir yarim yilgacha

c h o ‘zilishi m u m k in .

"Transkortikal" sen so r afaziya deb, yuritiladigan kasallikda bem orlar

s o ‘z la r m a ’nosini tu sh u n m ag an holda ulam i yaxshi takrorlaydilar, bu

n u q so n n i tugatish u c h u n s o ‘zning b o ‘g ‘in strukturasini maxsus ishfash

talab etiladi.

Ishning b o s h la n g ‘ich bosqichida didaktik, leksik material tnnlashga

alohida e ’tib o r beriladi. Ishni bir b o ‘g'inli so ‘zlardan boshlash, keyin

k o ‘p b o ‘g ‘in!i so'z larga o'tish zarur, albatta, rasmlar va ular yozuvlarga

tayaniladi. A sta-sek in b e m o r so'z ni global idrok etishga em as, balki

b o ‘g ‘inlarni his etishga, eshitib idrok etilgan b o 'g 'in n i k o ‘rsatish, urg‘uli

b o ‘g ‘inni ajratishga o ‘rganadi. So 'zn in g b o ‘g ‘in strukturasi anglashilgach,

b irx il tovushli b o ‘g ‘inlari mavjud so'zlarga o 'tis h mumkin: surm a, tu rm a,

qilm a, s o lm a , h o r m a , va h.k.

L o g o p e d ikkinchi b o 'g 'in umumiyligiga b e m o r diqqaíini qaratadi va

u ularni a n c h a chastotali sifatida q ab u l qila boshlaydi. S h u b o ' g ‘in d a

kulcha, x u m ch a, olcha, bolg'a kabi q o fiy a d o sh a y lan m a vo'l bilan to v u s h ,

fonem atik belgilami ilg'ab olishga o ‘rgatiladi. U n d a nutqni idrok etishdagi

akustik doimiyligi tiklanadi, so 'zlar b a r q a r o r m a ’n o kasb etadi.

N u tq n in g lek sik ta rk ib in i tik lash v a e k s p re s s iv a g ra m a tiz m in i tu g a tis h .

Ayrim ot va fe'llarni topishdagi q iy in c h ilik la r turli m a'naviy a io q a la m i

tiklash, harakat yoki predmctning turli belgilarini tasvirlash, s o ‘zni boshqasi

bilan qiyoslash y o l i bilan b arh am to p a d i. M asalan , b e m o r "p ic h o q "

o 'rn id a , "boita", "qaychi”, "arra” kabi b u tu n n i qismga bo'ladigan nareaning

nom ini qo'Ilashi m um kin. Logopcd b u p re d m e tla r n in g b a rc h a belgilari,

ularning turli qurol vazifalarini. shakl, h a ra k a t xarakteri va shu kabilarni

aniqlashtiradi.

Verbal parafaziyalarni tugatish b e m o r l a r bilan p re d m e tla rn in g turli

belgilarini, ularning o'xshashligi va k o n tra sti, vazifalari, qurol taalluqliligi,

kategorial belgisiga k o 'ra m u h o k a m a qilish y o l i bilan am alg a o s h a d i.

Logoped g apda tushirib qoldirilgan fe ’l va otlarn i yozish, fe’lga m o s ot

yoki ravishlarni, otga mos sifat va fe ’llarni to p ish n i taklif qiladi.

Sensor, akustiko-gnostik afaziya bilan kasallanganlarda nafaqat otlarni,

balki fe’llarni q o 'llash d a ham q iyinchiliklar kuzatiladi. Shu bilan b o g ‘liq,

h am da logoped fc’llar m a ’nosini tiklash b o 'y i c h a turli ishlami taklif etadi/:

yuribdi, yuguryapti, sakrayapti, o s h a y a p l i : yey ap ti, ovqatlantiryapti(.

yig'layapti: o ‘tiribdi, yotibdi, turibrii kabi; b e m o r la r bilan turli s h a r o itd a

d a m olish variantlarini m uhokam a qiladi; b e m o r diqqatini s o 'z n in g asosiy

n ia ’nosiga q aratadi, s o 'zlam i yanada is h o n c h li tiklashga boshlaydi.

Bem or hikoyasini hamniavaqt h a m bo'lav erish yaram aydi, bu uni

ranjitishi, k o 'n g lin i qoldirishi, m u l o q o t n i b u z ib yuborishi m u m k i n .

Logoped xatolarni yozib oladi va ularni tahlil qilish asosida kerakli s o 'z la m i

tanlashdagi qiyinchiliklarni tugatish b o 'y i c h a m ash q lar tanlaydi.

S e n s o r afaziyada ekspressiv n u t q n i tik la s h d a b e m o r la r n in g k o ‘p

so*zliligi va agram otizm ini, aniqrog'i b a v o n qilish to'liqsizligi va g a p d a

so'zlar nomunoiiqlij’ini tugatishga alohid;. c 't i b o r beriladi. Logoped b e m o r

nutqidagi kanichiliklarni tushuntiradi, rasm bo*yicha faqat bitta va q is q a

gap tuzish kerakligiga diqqatini q aratadi. B e m o rg a gap sxemasini b e ra d i,

3 - 5 s o ‘z d a n iborat to'g'ri gap n a n m n a l a r i n i keltiradi, b e m o r llkrlarini

yozib oladi, ularning tugallanmaganligini k o 'rsa ta d i, so ‘zlarni idrok e tish

tiklanadi. Kevin turli qofiyadosh s o 'z la ri b o l g a n rasmlar bir g u r u h g a

biriktiriladi va bem orlar so'zning urg'usiz b o 'g 'in in i farqlashga va ajratishga

o'rganadi. S o 'zla m i turli kelishiklarda q o 'l l a y boshlaydilar.

F onem atik eshitishni tiklashdan ta s h q a ri kasallar bilan s o 'z n in g turli

frazeologik kontekstlardagi m a 'n o nisbati u stid a doim iy ish olib boriladi.

Masalan, logoped rasmlarda aks e tg a n b a r c h a pred m etlarn i yog*och,

shisha yoki metall buyumlarni, idish, k iy im , poyabzalni va shu kabilarni

tanlashni taklif etadi.

Bu kabi s o ‘z larning turli m a'n oviy aloqalarini shakllantirish bemorgi

m u lo q o t ch o g ‘ida s o ‘z tanlashga yordam beradi, verbal parafaziyalai

so n in i kamaytiradi.

Yonbosh zonalar, ikki yoqlam a ja ro h atlan ish d an yuzaga keladigar

akustik agnoziya va akustiko-gnestik afaziya birligida nutqiy buziiishlami

tugatishda katta qiyinchiliklar kuzatiladi. Afaziyaning bu variantida nutqni

tiklash ichida o'qish, labdan o kqish va qoldiqli eshitib idroketishga tayanadi,

b u l a r o ‘qilgan h a rfn i, t o v u s h n in g k o ‘rib id rok e tilg a n artikulatsion

pozitsiyasini qiyoslash, idrok etilgan signalni imititsiyalash imkonini beradi.

"Ichida" o'qish n u q so n la rin i tugatish, so ‘zlarni k o ‘p bo r ko‘chirib

yozish bilan amalga o s h a d i, bunda so'zning tovush tarkibi optik nazorat

m aksim al jalb etilish b ila n ichki aytish darajasida o ‘zlashtiriladi.

Ayrim hollarda q o ‘pol akustiko-gnostik afaziya bilan birikkan akustik

a g n o z iy a g o ‘y o o ‘girilgan akustik nazorat bilan nisbatan saqlangan og‘zaki

va y o z m a nutq majburligida kechadi. Bu holda akustik diqqatni tiklashga

to*g‘ri keladi, b e m o r q o 's h i q ohangini, so*z abrisini, logoped xirgoyi

qilgan q o ‘shiq m atn in i id ro k etib topishi lozim b o l a d i .

Bu keyinchalik s o 'z la rn i q o ^ h iq d a n tashqarida idrok etishga o'tish

im konini beradi. B u n d a n u tq n i tushunishni tiklash xususiyatlaridan biri

h a r bir m ashg‘ulotda alm ash in ad ig an topshiriqlar ketma-ketligiga rioya

etishdir, bunda muvalTaqiyatlar va mashqning har bir yangi varianti yozma

ifoda mustahkam lanadi va o ‘qituvchi ham da o'q uvchi o'rtasidagi muloqot

osonlashadi.

D em ak , nutq tovushlari farqini idrok etish qobiliyatini tiklash so lz

m a ’nosi, to v u sh -h a rf nisbati, s o ‘zning artikulatsion to m o n ig a tayanib

am alga oshiriladi. Shu v o ‘sinda tovushlarning asosiyjihati m a 'n o farqlash

xususiyati tiklanadi. B e m o r ishlatishdagi 0‘zgarishlarva, aksincha, otlami

k a m q o lla n ish ig a e ’tib o rn i qaratadi.

Ayrim hollarda b e m o r l a r o'zining magnit tasm ag a yozilgan nutqini

eshittirilishini so‘rashadi. O d a td a , bu kabi tinglash c h u q u r t a ’sirlanishlai^a

olib keladi, shu bois faqat o 'z nutqi nuqsonlarini an glam agan bemorlarga

ruxsat berish m um kin.

Afaziyaning boshqa turlaridagi kabi sensor afaziyada ekspressiv nutqni

tiklashning asosiy u su llarid an biri yozma n u tq d a n foydalanish sanaladi.

F o n e m a tik eshitishi biroz tiklangan bemorga logoped a w a l sodda sujetli

ra s m la rb o 'y ic h a ibora va m a tn la rtu z is h n i, keyinchalik uy vazifasi sifatida

ra sm la r bo'y icha bir n e c h t a m a tn tuzishni taklif qiladi. Sujetli rasmlar

bilan yozm a ish b e m o r g a kerakli so ‘zni sh o sh m a sd a n tanlash, fikrni

s a v q a lla s h im k o n in i b e r a d i . F e ’l, o lm o s h , o tla r n i son va shaxsda

moslashtirishdagi xatolarni tugatish, m a tn d a tushirib qoldirilgan fleksiya-

larni to ld ir is h bilan a m a lg a oshiriladi.

S e n so r afaziyada o ' z va b e g o n a nutqi ustidan nazoratni shakllantirish

ishi katta aham iyatga ega. Bu maqsadga logoped (o g ‘zaki va yozma)

274

turli t o ‘g ‘ri va buzilgan so d d a sintaktik konstruksiyalarni ta k lif qiladi.

Buzilishlar m a ’naviy boMishi va m a ’noviy h a m d a ovozli p aradaksga olib

keladigan b o ‘lishi m u m k in . M asalan, bu sovuq yoz k u n i d a b o ‘lgan.

0 ‘q ish , yozish va y o zm a n u tq n i tik la sh ,

fo n e m a tik e sh itish nuqsonlarini

tugatish bilan parallel am alga oshiriladi. Yozuv s o 'z la rn i to v u s h tahlil va

sintezi, y o zm a fikrni tiklashdan a w a l global o p tik o ‘q ish va qoldiqli

kinesteziyaga tayangan o ‘qish tiklanadi. 0 ‘q ila y o tg a n s o ‘zni talafTuz

qilishga urinish, uning b o ‘g ‘in strukturasini k o ‘rib id ro k etish , ko'chirish

va p r e d m e t n i y o z m a n o m l a s h n u q s o n lilig in i a n g l a s h , to v u s h la r n i

qorishtirish oqibatida s o ‘z m a ’nosi o'zgarishini a n g la sh an alitik o ‘qish

va keyinchalik yozuvni tiklash u c h u n z a m in yaratadi. 0 ‘qish va yozuvni

tiklash tovush tarkibi turlicha bir va ikki b o ‘g linli s o 'z l a m i k o ‘chirish,

u la rd a tushirib qoldirilgan oppozitsiyali tovushlarni y o zish , 2 —3 bo'g'inli

so ‘z strukturasini asta-sekin o ‘zlashtirishdan b o sh lan ad i.

A k u stik -m n e stik va o p tik - m n e s tik a fa z iy a d a ( n u tq f a o liy a tin in g

buzilishi)

k o rre k s io n - p e d a g o g ik is h la r

Akustiko mnestik afaziya bilan o g ‘rigan b e m o rla rd a y u q o ri darajadagi

m e h n a t qilish qobiliyati b o l i b , em o tsio n al tu rg lu nlik va n u tq davom ida

deyarli m u h im boMmagan xatoliklarga y o l q o ‘yilganda t e z - t e z depressiya

holatlari kuzatiladi.

Korreksion-pedagogik reja tuzish jarayonida logoped shifokordan bem or

miyasidagi dumboqchada afaziyaning mavjudligi yoki unin g funksiyalarining

buzilganligini aniqlashtiradi, bu faoliyat konstruktiv praksis m ak o n in i ilmiy

tadqiq qilish va hisoblash opcratsiyalari va h.k. orqali belgilanadi.

N u tq n i xotirada saqlab qolish ja ray o n id a u c h ra y d ig a n xatoliklarni

b a rta ra f etishda predm etni k o ‘rish tizim i, u haqidagi asosiy va alohida

belgilarini qayta tiklash yoki b o l m a s a eshitish qobiliyatini asta-sekinlik

bilan kengaytirish, so ‘z birikmalarini akustik h o la tla r o rq a li qabul qilish

jarayonining buzilganligini b a rta ra f etishda, o ‘z in in g xususiyatlari bilan

ak u stik o -g n o stik afaziya c h o g ‘ida ekspressiv a g r a m a t i z m g a yaqinroq

b o l g a n ekspressiv agram atizm ga b a rh a m b e rish d a n ib o ra t. Akustiko-

m n estik afaziya bilan og'rigan b e m o rla rd a nutq d a v o m i d a uchraydigan

k am c h ilik la rn i b a r ta r a f e tish d a lo g o p e d u l a r n i n g n u t q d a g i ib o ralar

m e x n n iz m n i, y a ’ni p r e d m e t n i tasv irlash v a q t i d a s o ‘z l a m i turli xil

kontekstlarga kiritish, yordam chi s o ‘zlardan fo y d alan ish b e m o rg a turli

hajm dagi eshitish va so'zlash imkoniyatlarini yaratib berishi kerak.

Akustik va optik-m nestik jarayonni qayta tiklash d a v o m id a yozm a

nutq m u h im roi o'ynaydi. Bir yoki boshqa bir m nestik afaziya jarayonida

harfni tovush orqali ifodalovchi s o “zning tahliliy tarkibi saq lab qolinadi va

bu holat eshitish qobiliyatida s o'zlarning yozib olinishiga, b e m o rlard a ver

bal parafaziyaga bo'lgan ehtiyojni, ulam ing og‘zaki nutqdagi agrammatizmga

xos bo'lgan va eshitish qobiliyatidagi so ‘zlar yozib o lin g a n bo'ladi.

Y o z m a n u tq n in g saqlab qolinishi ichki nutqda iboralarni sin tagm atik

b o l i n i s h i g a olib keladi (sintagm a ikki yoki uch s o ‘z d a n iborat b o l a d i )

m a ’n o j i h a t d a n bir-biri bilan b o g ‘liq b o ‘ladi, odatda, ega bitta sintagm ada

m av ju d b o 'lib , kesim boshqa yoki birinchi sintagm aning bosh gapida,

ikkinchi darajali g ap boMaklari esa ikkinchi sintagmada joylashgan b o ‘ladi.

B o la la r o ‘rm onga q o ‘ziq o rin tergani borishdi - g a p n in g birinchi

q i s m i d a g i s o ‘z la rn i sezilishi o rq a li b e m o r u n in g ik k in c h i q is m id a

anglatilgan fikrni a w a ld a n bilib olishiga imkoniyat yaratiladi.

E s h iti s h va n u tq x o tir a s in in g q a y ta tik la n is h i.

Eshitish va nutq

x otirasini qayta tiklash ko'rish orqali amalga oshiriladi.

B e m o r n in g k o ‘z oldida rasm larning bir necha turiari k o ‘rsatiladi va

bu ra s m la rn in g nomlari a w a l bir ne c h a m arotaba o ‘qiladi va yoziladi.

S h u n d a y qilib b e m o r nima haqida eshitishini biladi. S h u n d a y holatda

akustik bilish jarayoni amalga oshiriladi.

L o g o p e d b e m o r e ’tib o rin i p r e d m e tla r n i ta r tib h o ld a k o ‘rsatish

kerakligiga qaratm aydi. N u tq d a so'z lar aniq m a ’no orqali bogMangan

b o 'l a d i , s h u n in g u c h u n , a w a l b em orga bir, s o ‘ngra esa ikki va uch

s e m a n tik g u ru h la rd a n iborat rasm lar taklif etiladi: q u yon, tarelka, stol,

miltiq, o ' r m o n , tulki, piyola, o sl’xona plitasi, pichoq, bodring, olm a,

ovchi, buvi va h.k. so'zlardan iborat rasm lam i k o ‘rsatib, so'ngra u n d an

b iro r-b ir situatsiya tuzish u ch u n mos keladigan predm etlarni ko'rsatib

berish iltim os qilinadi.

L o g o p e d b e m o r oldida rasm lam i ochib tashlam aydi, balki ularni

taxloq h o ld a uzatadi, b u n d a n maqsad b e m o r predm et lam in g nom ini

eshitgach, rasmlardagi predm etlarni topib, ularni boshqa to m o n g a q o ‘yishi

kerak. Bu h a r a k a t b e m o r t o m o n i d a n q o id ag a aso san bajariladigan

y u m u s h l a r n i n g v a q t i n c h a l i k o r q a d a q o l i n i s h i g a b a r h a m b e r a d i .

K eyinchalik logoped aw alg i d arsda o'tilgan talay s o ‘zlarni qaytarishni

taklif e ta d i, bu esa rasmlar ishtirokisiz amalga oshirilishi kerak. Eslash

q o b iliy a tin i kuchaytirish m aqsadida logoped p re d m e tla rn in g nom ini

bildiruvchi s o ’ziar, so'ngra predm etlarni harakat i va sifati, so ‘ngra telefon

r a q a m la rid a n iborat sonlar yig'indisini beradi. Parallel ravishda eshitish

q o b iliy a tig a xos b o l g a n 2, 3, 4 s o 'z l a r d a n tashkil to p g a n ib o ralar

y o r d a m id a rasm lar keyinchalik esa sujetsiz rasmlar y ordam ida diktant

o 'tk azilad i.

K o 'r i s h qobiliyatini tiklash m a q sa d id a q a t o r m a s h q la r o 'tk a z is h

m u m k in , bu m ashqlar o ‘z ichiga bir-biriga yaqin rasmlami tahlil qilish,

bir yoki ikki to m o n la m a bir-biridan farq qiluvchi predm etlar (masalan,

piyola, c h o y n a k , qand saqlagich shkaf, xolodilnik, divan, x o ‘roz va tovuq,

o lm a x o n , tulkilar, m ushuklar va quyonlar) bunday holatlarda biror-bir bir

detaining yo'qligi yoki uning o ‘zgarishi predmet funksiyasining h am da

u ning m a 'n o s in i va nim a uchun ishlatilishini o ‘zgartiradi. Bundan tashqari

b e m o rla rg a p red m etlar yasash bo'y icha vazifalar beriladi, ularga atayin

276

qilingan xatolam i topish vazifasi yuklanadi (m asalan, xo'roz tojisi b ila n ,

lekin dumsiz ifodalangan b o is a , quyon u z u n quloqlarsiz ifodaiangan b o i s a ,

m ushuk esa u zu n quloqlar bilan ko'rsatilgan b o i s a va h.k. ). B em o r ra s m n i

t o l a ravishda chizishi kerak b o la d i, rasm dagi predm etni t o l a rav ish d a

ifodalab berishi, predm etni yarim qismi y o p i g l i q turgan vaqtida uni t a n i b

olishi kerak. P re d m e tn in g asosiy belgilarini o g ‘zaki va yozm a ravishda

bilishda h a m d a p red m et haqida b ayon yozishga alohida e ’tibor beriladi.

Y uqorida keltirilgan misollar n u tq xo tirasid a uchraydigan x a to la r n i

b a rta ra f e tish d a b u n d a y afaziya f o r m a s i d a a m n e s tik q iy in c h ilik la r n i

tugatish va verbal parafaziya sonini k am a y tirish g a olib keladi.

Tegishli so ‘ziam i topishdagi qiyinchiliklami b artaraf etishda s o 'z l a m i n g

m a ’no sin i k e n g a y tir is h , y a ’ni u l a r n i n g m a ’n o sin i a n iq l a s h t i r i s h va

sistemalashtirish orqaii erishiladi. B u n in g u c h u n aniq bir s o ‘z tu rli xil

frazeologik kontekstlar orqaii olib ishlatiladi, s o 'z la m in g k o ‘p m a ’noligiga

e ’tib o r beriladi (ru c h k a , kalit, m a s h in a ) . S in o n im la r , a n t o n i m l a r va

o m o n im la r m a ’nosini aniqlash va bu s o ‘z l a r y o rd a m id a gaplarning tu rli

variantlarini tuzishga katta e ’tibor beriladi.

Y ozm a b a y o n q ilish n i q a y ta tik la s h .

Y o z m a iboralami qayta tik la s h

jarayoni n u tq n in g leksik tarkibini k e n g a y tiris h d a asosiy f o r m a l a r i d a n

hisoblanadi. S o 'z la m in g to v ush-harf tark ib in i mavjudligi va f o n e m a t i k

eshitish qobiliyatini deyarli saqlanishi korrek sio n -p ed ag o g ik fao liy atn i

b o s h la n g lc h davrida bem orlam i y o z m a te k s tla r bajarishga ja lb e t i s h ,

ulardagi s o ‘z boyligini kengaytirish va a g r a m m a tiz m n i b a rta ra f e t i s h d a

imkoniyat yaratadi.

Y ozm a tekstlar ustida ishlashni o d d iy ra s m la r orqaii iboralar t u z i s h ,

so‘ngra e s a g a z e ta va jumallardagi karikaturalardan foydalanishni b o sh la sh

m a ’qul y o ld ir. Bu narsa bemorga y o z m a tekstlar. katta b o l m a g a n ib o ra la r

va t e k s t l a r t u z i s h d a y o r d a m b e r a d i . T u r l i r a s s o m l a r n i n g m a ’l u m

rasmlaridan tashkil topgan reproduksiyalar asosida yozm a tekst t u z i s h ni

taklif etish m u m k in . Y ozm a tekst ustida o lib boriladigan b a rc h a is h l a r

og'z aki nutq b ilan birgalikda olib b orilishi kerak. Logoped o s o n va

reproduksiyalarga yaqin tekstlami ta nlab, b e m o r d a n ularni gapinb b erish n i

iltimos qiladi.

Bosh g ap n in g asosiy b o la k la ri bilan a g ra m a tiz m moslashuvi, o t l a r n i

olm oshlar bilan almashtirish va o lm o sh la m i o tla r bilan alm ashtirish o r q a ii

amalga oshiriladi, shuningdek, bu h o lat asosiy s o ‘zlar yordam ida i b o r a l a r

tuzish va gaplarni tugatish orqaii a m a lg a oshiriladi.

S c m a n tik a fa z iy a n i b a r t a r a f e tis h

S e m a n tik afaziyada logopedik is h n in g asosiy vazifasi p r e d m e t l a r

nom ini top ish d a yuzaga keluvchi qiyinchilikni b a rta ra f qilish b e m o r n i n g

leksik va sintaktik nutq tarkibini k engaytirish, impressiv a g r a m m a t i z m n i

b artaraf etish d an iboratdir.

S e m a n tik a f a z iy a n i b a r t a r a f etish d a o lib b o rila d ig a n korreksion

pedagogik ish s a q ia n ib qolgan barcha a n a liz a to rla r tizimi nazoratiga

( k o ‘rish, nutq eshituv xotirasi) tayaniladi.

B unda, a y n iq s a , b o s h miya p e s h a n a q ism id a g i rejalashtiruvchi,

boshqaruvchi funksiyalar katta rol o'ynaydi.

S e m a n tik a fa z iy a n in g n u tq buzilishlari a so sid a sim u lta n fazoviy

gnozisning buzilishi yotganligi sababli afaziya shaklining bu turida tiklash

t a ’limi konstruktiv-fazoviy faoliyatni rivojlantirishdan boshlanadi. Buning

u c h u n quyidagilar m u h im :

- k o 'ru v a n a l i z l n i g e o m e trik shakllar, e l e m e n t l a r d a n tuzilgan

o m a m e n t l a r k o ‘rgazm ali n a m u n a va k o 'rsa tm a b o 'y ic h a qayta quriluvchi

o r m e n tla r bilan m a s h q qildirish;

- bem orning o ' n g va c h a p dunyo q i t ’alarida, geografik xaritada

mo'lja! oia bilishni tiklash.

O rn a m e n t yoki ra s m n i m a ’Ium segmentlariga boMishni o ‘rgatish va

reja bo'y icha vazifani bajarish yo‘li orqali konstruktiv-fazoviy apkatsiya

b a rta ra f etiladi. ( m a s a la n , a w a l pastki «qavat» keyin ikkinchi, uchinchi

va h.k.)

—

Amnestik qiyinchiliklarni l a r t a r a f etish u c h u n turli xil Semantik

m ay d o n n i hosil qiiuvchi, m a z m u n a n a loqador turli xil so ‘zlarni belgilari

b o ‘yicha taqqoslash m u h im d ir . Masalan, p re d m e t belgilari tahlil qilinadi

va bir vaqtning o ‘zida o ‘z a k qismi bo‘yicha so‘z la m in g umumiyligi aniqladi

( b o g 'b o n , bog', b o g ‘c h a ) . Sinonim , an to n im , o m o n im la m in g o'xshash

va farqini t a ’riflash b o ' y i c h a , yozm a n u t q d a p r e d m e t l a r n i n g sifat

belgilaridan foydalanish b o 'y ic h a , b o g la n g a n q o 's h m a gap va ergashgan

q o 's h m a gaplardan (turli xil bog‘lovchilar bilan) foydalanish b o ‘yicha

ish olib boriladi.

Im pressiv a g r a m m a t i z m n i b a rta ra f e tis h , a l o h id a k o 'm a k c h i va

rav ish lar a h a m i y a t i n i a n i q l a s h , chizilgan s to l, uy atrofiga n u q ta n i

joylashtirish bilan k o 'm a k c h i l a r sxemasini o'zlash tirish d an boshlanadi.

Bemorga m arkaziy p re d m e tn in g , o 'n g va c h a p to m o n id a joylashgan

p re d m etlai^ a m u n o sa b a ti b o 'y ic h a joylashuv nisbatini t a ’riflash tavsiya

qilinadi. B e m o rd a fla rid a sxemali ifodalangan u ch p re d m e td a n o'rtadagisi

(m asalan, archa, u ycha, g u l) doirasida olib q o ‘yiIadi, uning yoniga so'roq

belgisi qo'yiladi, c h iz iq c h a la r (----- ►) bilan p red m etlarn in g joylashuvini

predmet

chiziqda

predmet

chiziq

o s tid a

predmet

chiziq

ustida

ifodalash rejasi belgilanadi. B em o r q u y id a g ic h a g a p l a r tu zad i: a rc h a

u y c h a d a n c h a p va g u l d a n o ‘n g t o m o n g a c h i z i l g a n . K e y i n r o q ,

p redm etlarning a y n a n sh undayjoylashuvini t a ’riflash d a k o ‘m a k c h ila rd a n

foydalaniladi: ostida, ustida; shuningdek, ravishlardan h a m foydalaniladi:

yuqoriroq pastroq, u z o q ro q -y a q in ro q va h.k.

Ekspressiv n u tq d a b u n d a y sxemalarni o ld i n d a n o ‘zlashtirish, o ‘qish

jarayonida eshitib, m antiqiy-gram m atik konstruksiyalam i tushunish u c h u n

baza yaratadi.

A y n a n s h u m e t o d i k a b o ‘y i c h a , t u r l i xil b a l a n d l i k , u z u n l i k

ta y o q c h a la rin i ta q q o s la s h va t a ’riflash o ‘t k a z i l a d i , y a ’ni s a q la n g a n

ekspressiv, sintagm atik tashkil qilingan n u tq n i j a l b qilish y o ‘li orqali

taqqoslovchi m antiqiy-gram m atik kon stm k siy alaro 'zlash tirilad i (masalan,

N U S H - U m id a N o i r d a n baian d va S h e r z o d d a n past). S o ‘ng kim

b oshqalardan katta va kichik, n im a uzoq yoki yaqinligi hal qilinadi.

Q achonki b em o r, o ‘zi m ustaqil, erkin m ark aziy yoki o ‘rta p re d m e tn i

ajrata olish va taqq o slan u v ch i predm etlarning jo y la s h u v in i erkin tasvirlab

b era olishni boshlasa, unga hozirgina tu zilgan vazifalarn i kodlashtirish

beriladi. Betoming o ‘zaro joylashgan p redm etlarining s o ‘z tasviri holatidan

sxemali ifodash holatiga o 'tishi, boshqa shu kabi v azifalarni hal qilishni

o ‘zlashtirishga olib keladi.

Akalkuliyani b a rta ra f etish uchun o ïilik , yuzlik, m inglik va h.k. sonlar

tu rk u m ig a kiruvchilarni aniqlash olib b o rila d i, a y iru v —olib tashlash,

q o ‘shuv—qo'sh ib q o ‘yish sinonim larining a h a m iy a ti m u sta h k a m la n a d i.

Bemolarga a w a l bir-ikki o 'n lik doirasida, s o ‘ng m in g va yuz doirasida

harakatlarni, am allarni bajarish tavsiya qilinadi. H is o b operatsivalaridagi

nuqsonlarni bartaraf etishda "ko‘p", "kam" ravishlari v a " q o ‘shish" "ayirish"

”ortish" va h.k. fc’llari q o 'lla n g a n , 2 - 3 - 4 a m a lli arifm e tik vazifalarni

yechishga alohida o ‘rin berilgan.

"Optik" aleksiyani b a rta ra f etish, u yoki bu harfga tegishli elem entlarni

o g ‘zaki tasvirlab berish, ele m e n tla rd an h a rfla m i t u z i b berish (turli xil

k a tta lik d a g i k a r t o n y o k i p l a s tm a s s t a y o q c h a l a r i y o r d a m i d a ) , u l a r

elem entlarini a n iq la n g a n d a n so‘ng harflam i o ‘qish ( n o m l a s h sirg'aluvchi

"deraza" orqali so'zlarni o ‘qish (karton o 'rta s id a k v a d ra t kesik hosil qilib,

s o ‘z ustidan o ‘tkazib o ‘qish), m a tn n i pastki q a to r la r in i yopib turuvchi

chizg'ich bilan qato rn i o 'q is h yo'li orqali a m a lg a oshiriladi.

Bem orlarning o 'n g va c h a p d a p r e d m e t l a r jo y la s h u v in in g turli xil

v a ria n tla rid a ( m a s a la n , piyola tu b id a t u r i b d i , p iy o la tubi t o ‘n k a r ib

q o ‘yilgan) m o l j a l olishini tiklash, q o g ‘o z n in g c h a p to m o n ig a rangli

q a la m la r bilan b o ‘yoq berib, alohida h a rf yoki s o ‘zlarini yozish (chizish)

va harfning qaysi t o m o n g a "qarab turganini" a n iq la s h bilan birga h a r f

yoki elem ent seriyalarini yozish q ayerdan b o sh lan g an lig in i k o ‘rsatuvchi

chiziqchalar (----- ►) q o ‘shishni am alga oshirish y o l l a r i orqali "oynali"

yoki konstruktiv-fazoviy agraflya b a rta ra f etiladi.

A ffe re n t m o to r a fa z iy a n i b a r t a r a f e tis h d a k o rre k s io n - p e d a g o g ik is h la r

Afferent m o t o r afaziya afaziyaning o g 'ir shakllaridan hisobianib, 3 -

5-yillar d a v o m id a m u n ta z a m olib borilgan logopedik ishlar orqaligina

ijobiy natijalarga erishish mumkin.

A fa z iy a n in g b u shaklida nafaqat c h u q u r artik u ly a to r b u zilish la r

kuzatilibgina q o lm a y , balki agrafiya, turli darajadagi o g ‘irlikda aleksiya,

impressiv a g ra m a tiz m la r ham yaqqol k o ‘zga tashlanadi.

K o r r e k s i o n - p e d a g o g i k m a s h g ku l o t l a r n i n g m aqsadi s o ‘z la s h n in g

artikulatsion kinestetik bazasini tiklash, agrafiyani b artaraf etish, keng

k o l a m d a g i o g 'z a k i va y ozm a bayon qilishning k o ‘nikmalarini vujudga

keltirishdir. K orreksion-pedagogik m ash g 'u lo tla m in g asosiy vazifasi —

kinestetik g n o z is va praksisni b artaraf etishdir.

L o g o p e d i k is h n i n g a n iq vazifalari va u s u lla rin i lo g o p e d n u tq

buzilishining o g 'irlik darajasiga qarab aniqlaydi.

Yaqqol k o ‘zga tashlanadigan afferent m o to r afaziyani bartaraf etishning

b o shlang‘ich davrida korreksion-pedagogik ishlar quyidagi reja bo'y ich a

olib borildi:

1) n u tq n in g talaffuz to m o n in i tiklash;

2) n u tq n in g tushunishdagi bu/ilishini b a rta ra f etish;

3) 0‘qish va yozuvning analitik e le m e n tin i tiklash.

K a s a l l i k n i n g o ' r t a o g ‘ir d a r a j a s i d a k o r r e k s i o n p e d a g o g i k ish

artikulatsion m alaknlarini m ustahkam lash, literal parafaziyani b artaraf

etish, ekspressiv n u tq n i rivojlantirish, m u ra k k a b b o ‘g'inli so lzIarning

ta la ffu z id ag i k a m c h ilik la r n i b a r t a r a f e tis h , ekspressiv va im pressiv

ag ra m m a tiz m h a m d a so ‘zlarni yozishdagi paragrafiyalarni b artaraf etish.

Kasallikning yengil darajasida korreksion-pedagogik ish m urakkab

b o ‘g ‘inli s o ‘z lar talaffuzida artikulyator qiyinchiliklarini, ag ram m atizm

e l e m e n t l a r i n i b a r t a r a f etish va kasallarni o ‘qish yoki ish jo y la rig a

qaytarishga tayyorlash.

A faziyaning b u shaklida korreksion-pedagogik ish usullarini tanlash

nutq orqali m u lo q o tn in g kodlaydigan paradigm atik b o'lim ining buzilish

darajasiga b o g liq . Bu darajani ncyropsixologik tekshirish orqali aniqlanadi.

M asalan, im pressiv ag ra m m a tiz m n in g c h u q u r k o ‘rinishida n a m o y o n

b o lis h i bosh m iya quyi kismida kattagina ja r o h a tla r borligidan dalolat

beradi va natijada logoped o ‘z ishida bosh miya quyi qismining vazifalariga

s u y a n a o l m a y d i . A g a r lo g o p e d o ‘z i s h i n i n g b u zilg an a r t i k u l y a t o r

qiyinchiliklarini tiklashda so ‘z paydo qilish orqali emas, balki ko'rish va

eshitish nazorati orqali boshlasa maqsadga muvofiq bo'ladi.

Kasallarda tiklanishning rezidual davrida o 'q is h va yozish buzilishlari

kuzatiladi. S h u n in g u c h u n bemorlarga tovushlarni eshitishga o ‘rgatish,

m a ’lu m tovushlarni s o ‘z boshida, o'rtasida va oxirida aniqlash, eshitish

asosida harflar yoki so'z larni yozdirish a h am iy at kasb etadi. Bunday

ishlarni olib borm aslik b e m o r la r d a o ‘qish va y o z is h n in g tik la n is h in i

kechiktiradi.

L o goped bem o rlar bilan ishlash j a ray o n id a ularda a n i q n u tq em b o li

" n a - n a - n a ”, "ti-ti", "ana", "mana" m avjud b o ‘lgandagina k o 'ris h va eshitish

imitatsiya usullnridan foydalanadi. Bu usullar k o 'p in c h a h iq ild o q va ovoz

b o y l a m l a r i n i n g a praksiyasi h a m d a a r t i k u l a t s i o n a p p a r a t n i n g t o ta l

apraksiyasida qo'llaniladi. U sh b u usullarni q o l i a s h j a r a y o n i d a oy n a,

z o n d la r va boshqa logopedik a sb o b la rd a n foydalanish tavsiya etilm aydi.

C h u n k i b u la r b e m o r n in g erkin h a r o r a t darajasini o s h i r i b , u l a m i n g

artikulatsion qiyinchiliklarni chuqurlashtiradi. Artikulatsion apraksiya k o 'p

hollarda oral (nutqsiz) apraksiya b ilan kuzatiladi, blinda b e m o r l a r puflay,

tu flay o lm a y d ila r, lo zim b o ‘l g a n d a tilini c h iq a rib k o 'r s a t a o lm a y d i,

lunjlarini shishira olmaydilar. B u n d ay hollarda u yoki b u to v u s h la r ustida

ishlashdan avval bem orlarga til, lab, lunj, yum sh o q t a n g la y harakatini

oshiruvchi harakatlam i bajarish t a k l i f etiladi.

B e m o rla r

Download 12,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 ... 67 68 69 70 71 72 73 74 ... 98