M. Y. Ayupova

Dizartriya belgilari
D izartriyan ing asosiy belgilari b ular nu tq iy artikulatsiya m otorikasi 
va nutqiy nafas bilan bog‘liq bo'lgan to vushlar talaffuzi va ovoz nuqson-
153

---

laridir. D izartriyada dislaliyadan farqli ravishda ham unli, ham undosh 
tovushlar talaffuzida kam chiliklar kuzatiladi.
D iz a rtriy a d a b u z ilish la rn in g tu rla rig a k o ‘ra b a r c h a n u q s o n la r 
quydagilarga bo'linadi:
a) antropofonik (tovushni buzib talaffuz qilish);
b ) f o n o lo g ik ( t o v u s h n i y o 'q l i g i , t o v u s h n i a l m a s h t i r i s h ,
differensiallanm agan talaffuz).
F o n o lo g ik n u q s o n la rd a to v u s h la rn i a k u s tik va a r tik u la ts io n
xarakteristikasining noaniqligi kuzatiladi. Shuning u chu n k o 'p hollarda 
yozm a nu tqda ham kam chiliklar kuzatiladi.
D izartriyaning barcha shakllarida artikulatsiya m otorikasi buzilishlar 
k u z a tilib , u la r b ir q a to r b elg ilarg a ega. Bu h o ln in g a rtik u la ts iy a
m uskulaturasida quyidagi shakllar farqlanadi: artikulatsiya m uskullarining 
spastikligi — til, lab, yuz va b o'yin muskullari tonusining doim iy ravishda 
ortib borishi.
Yaqqol nam oyon bo'lgan m uskullar tonusining ortishi natijasida til 
tarang holda, orqa to m o n tortilgan, til uchini tepaga ko'tarishga, noaniq 
holda bo'ladi.
Lab aylana m ushaklarining tonusining ortishi natijasida lablarning 
spastik birikuvi, taranglashuvi kelib chiqadi. B u nd a faol h a rak atlar 
cheklangan bo'ladi. Tilning oldinga harakatlar hajm i cheklanadi yoki 
um um an yo'qoladi.
Yuz va b o'yin mushaklari tonusining ortishi artikulatsiya apparatining 
ixtiyoriy harakatlarini yana qiyinlashtiradi.
M u sh ak lar to n u si b u zilish in in g y an a b ir k o 'rin is h i g ip o to n iy a . 
G ipotoniya til ingichka, lablar bo'shashgan, ularning birlashish imkoniyati 
bo'lm aydi. B unda, odatda, og'iz ochiq bo'ladi.
D izartriyada artikulatsiya m otorikasining buzilishlari artikulatsiya 
m ushaklarining harakatchanligining cheklanganligi natijasida kelib chiqadi 
va bu hoi m ushaklar tonusining ortishi, ixtiyorsiz h arak atlar va disko- 
ordinatsion buzilishlar hisobiga yanada og'irlashadi.
A rtikulatsiya m ushaklarining harakatchanligining yetarli emasligi 
n a tija s id a to v u s h la r ta la ffu z id a k a m c h ilik la r k e lib c h iq a d i. L ab 
m ushaklarining jarohatlanishi natijasida ham unli, h am u ndosh tovushlar 
talaffuzida kam chiliklar kuzatiladi. Ayniqsa, lab undoshlari 
p, m, b
to- 
vushlarida buzilishlar kuzatiladi. Bola lablarini cho'chchaytirishga, doira 
holiga keltirishga, tepa labini tepaga ko'tarishga, pastki labini pastga 
tushirishga va boshqa bir qator harakatlarni bajarishga qiynaladi. Lablar 
harakati cheklanganligi butu n artikulatsiyani buzilishiga olib keladi.
S h u n in g d e k , y u m sh o q tan g lay m u sh ak larin in g h ara k a tc h a n lig i 
cheklanganligi ham tovushlar talaffuzini qiyinlashtiradi.
D izartriyada kuzatiladigan yuz m ushaklarining parezi ham tovushlar 
talaffuziga ta ’sir etadi.
154

---

D izartriyaning asosiy belgilaridan yana biri artikulatsiya praksisining 
yetarli emasligi (dispraksiya). 
A .R . 
L uriya o ‘z ishlari asosida dispraksik 
buzilishlarni 2 turini farqlaydi:
a) kinestetik;
b) kinetik.
K inestetik dispraksik buzilishlarda um um lashtirilgan artik u latsiy a 
u ru n m a la rin in g riv o jlan ish id a q iy in c h ilik la r va n o m u k a m m a llik la r 
kuzatilad i. B u n d a k o 'p in c h a u n d o s h to v u sh la r buzilishi k u z a tila d i. 
Buzilishlar tu rg 'u n b o ‘lm ay tovushlarni almashtirish hollari har xil b o ‘ladi.
D ispraksik buzilishlarning kinestetik k o ‘rinishlarida ham un li, h a m
undosh tovushlar talaffuzida kam chiliklar kuzatiladi. U nlilar ko ‘p hollarda 
c h o ‘zilib, ularning artikulatsiyasi neytral holga tenglashadi. Tovushlarning 
alm ashtirish holi o'ziga xoslikni aks ettiradi.
M asalan, sirg'aluvchi til oldi "Z" tovushi, portlovchi til oldi "D ” 
tovushiga almashtiriladi. Dizartriyada artikulatsiya m otorikasining buzilishi 
asosiy sindrom hisoblanib — artikulatsiya buzilishlari sindrom i deyiladi. 
M iya ja ro h a tla n ish in in g og'irligi va jo ylashuviga k o 'ra b u sin d ro m
dizartriyaning turli ko'rinishlari o'zig a xos xususiyatlariga ega b o 'lad i.
D izartriy ad a nafas m uskulaturasining innervatsiyasining buzilishi 
natijasida nutqiy nafas buzilishlari kelib chiqadi. Bunda nafas olish ritm i 
nutqni m a ’noli tuzilishini boshqarm aydi, nutq akti jarayonida nafas olish 
tezlashadi, nafas chiqarish qisqa va asosan burun orqali bo 'ladi.
D izartriyaning ikkinchi sindrom i — nutqiy nafas buzilishi sindrom idir.
D izartriya u ch u n xarakterli xususiyatlardan biri — intonatsiya va ovoz 
b u zilish larid ir. O voz kam chiliklari til, lab, yum shoq tan g lay , ovoz 
boylam lari, b o 'g 'iz m ushaklari parezi va ularning m ushak tonu sin ing
ortishi, harakatchanlikning cheklanganligi bilan bog'Iiq.
D em ak, dizartriyaning asosiy belgilari — artikulatsiya, nafas va ovoz 
b u z ilis h la rin in g n a m o y o n b o 'lis h d a ra ja s i va x a r a k te rid a n k e lib
chiqadigan— tovushlar talaffuzi va n utqn ing prosodik buzilishilaridir.
D izartriyada nutqiy buzilishlar bilan birgalikda, nutqiy b o 'lm ag an
kam chiliklar ham uchraydi. Bu b u lb o r va Psevdobulbor dizartriy ada 
um um iy va m ayda q o 'l m uskullari m otorikasining buzilishlari ko'rinishida 
nam oy on bo'ladi.
D izartriyada o'ziga xos nutqiy va nutqiy bo'lm agan buzilishlar asosida 
tashxis qo'yiladi.