— serebellyar;
— diensefal;
— m ezeensefal;
— miya nervlari shikastlanishi bilan bog'Iiq
periferik dizartriya;
— chuqur sezuvchanlikning buzilishi bilan b o g iiq dizartriya;
— miyaning aralash shikastlanishlaridagi /toksikoz, postkontuzion
x olatlar/ dizartriya;
7
epilepsiya paytidagi dizartriya;
— m iasteniya paytidagi dizartriya;
— p o ‘stloqosti ekspressiv afaziyadagi dizartriya.
M uallifning dizartriyaga ushbu tasnifini m ukam m al deb b o im ay d i.
C h u n k i m u a llif to m o n id a n san a b o 'tilg a n sh ak llarin in g h a m m a si
artikulatsiya buzilishlariga xos emas. Ularning ba’zilari ovoz, nafas, nutqning
prosodik tom onining buzilishlari bilan b o g iiq . T or m a’noda bu nutq
buzilishlarini disfoniya, dispnevmiya, disprozodiya deb nom lash m um kin.
Biroq klinikaga oid adabiyotlarda kam ishlatiladi, shuning uchun shifokorlar
um um lashtirib
aniq b o im asa-d a , "dizartriya” term inidan foydalanadilar.
H azard-hugat (1964) "dizartriya" tushunchasi m azm unini y anada
qisqartirdi, ya’ni u dizartriyaga piram idali, ekstrapiramidali yoki serebellyar
xarakterdagi um um iy m otorikaning buzilishi bilan b o g iiq artikulatsiya
nuqsonlarini kiritdi.
Rossiyada ham dizartriya m uam m osi kam o ‘rganildi. M .S. M argulis
(1926) dizartriyaga barcha nutqiy harakat buzilishlarini kiritadi. Bugungi
kunda uning ishlari m uhim o ‘rin tu tad i. C hunki u birinchi b o i i b ,
dizartriyani m otor afaziyadan aniq ajratib o ‘rgandi va uning bulbar ham da
serebral shakllarini ajratib berdi.
L.B. Litvak (1959) dizartriya nutq buzilishlarini lokal-diagnostik
aham iyatiga o ‘z e ’tiborini qaratdi. D izartriya deganda, m uallif faqat
artikulatsiya
buzilishlarini tushundi, am m o o ‘z fikriga qarshi ular qatoriga
nutqning temp, ritm, ravonligining buzilishi kabi turli xil nuqsonlarni kiritdi.
D izartriya m uam m osiga b o ig a n qiziqishning uyg‘onishi XX asr
o'rtalarida sezildi, biroq 1982-yildagina ilk bo r dizartriya m uam m olariga
bagishlangan ilmiy konferensiya o'tkazildi (Berry, 1983). Aynan shu
konferensiya m ateriallaridan foydalanib, dizar-triya m uam m osi, uning
klinik belgilari, shakllari bo'y ich a ilmiy ishlar paydo b o id i (D arley
Aronsoh va Brown 1969, 1975; A ronsoh 1981).
G ‘arbda dizartriya m uam molari bo'yicha
izlanishlar, ilmiy ishlarning
ko'payishi, um um an dizartrik nutqni fonetik tom ondan keng o'rganish,
keyinchalik esa bemorlarga maxsus tibbiy-pedagogik yordam berish usullarini
ishlab chiqish mavzulariga bagishlangan ko'pgina ilmiy ishlar qilindi (Rose,
Espir, 1970; Netsell, 1973; Kent, Netsell, 1975; Rosenbek, Lapointe, 1978;
Darby, 1981; Jorkstone, Beukelman, 1981; Berry, 1983 va boshqalar).
Dizartriya tabiatini o ‘rganish logopediya am aliyotida o ‘z aksini topdi.
144
O.V. P ravdina (1969) darsliklarida dizartriya tu sh u n ch asi nevrologik
to m o n d an yondashib o ‘rganildi. 1 . 1. P an chenko (1972) ishlarida serebral
falaj bilan kasallangan bolalarda dizartriyaning patogenezi, o ‘ziga xos
klinik b elg ilarin in g n a m o y o n b o iis h i, shu b ila n
birga p a to g e n e tik
to m o n d an asoslangan logopedik ish m etodikasini yaratishga harakat
qilganini k o 'rish im iz m um kin.
R.A. B elova-D avid (1967), M . P alm er (1967), X. R if (1969) harakat
buzilishlari orasida, tovushlarni t o ‘g ‘ri talaffuz etish u ch u n za ru r b o ig a n
til, lablarning aniq holatini aytib o'td ilar.
B unday nutq kam chiliklarining tabiati t o i i q o chib berilm aganligi
sababli, ularni turli xil term in lar bilan nom lash tak lif etiladi: artikulyator
dispraksiya (M . M orley, 1957), m arkaziy, organik yoki m urakkab dislaliya
(M . Z eem an , 1961; L.V. M elexova, 1967). M . M orley, (1959) va X. R if
(1969) artikulatsion harakatlarning buzilishi va buning natijasida talaffuz
k am ch ilik larin in g kelib chiqishini m o to r alaliy ad a n
farqli ap rak tik
dizartriya deb nom lashni taklif etdilar.
B olalar serebral falajida dizartriyani t o i i q va an iq tasnifini М . B.
Eydinova (1959) va Y e.N . Pravdina (1959)lar tak lif etadilar. U larning
fikricha, dizartriya bolalar serebral falaji bilan kasallangan bolalarning
65—85% ida kuzatiladi. Bolalar serebral falajining o g i r shaklida bola
um um an harakatsizlanib qoladi va bunday bolalarning deyarli ham m asida
dizartriya (anartriya) kuzatiladi (Y e.M . M astyukova, 1971).
D i z a r tr i y a n u tq n u q s o n in i d i a g n o s tik o ‘rg a n is h d i z a r t r i y a
m uam m osining rivojlanishida m uh im bosqich b o id i (L.B . Litvak, 1959,
Y e.N . Vinarskaya 1973). Y e.N . Vinarskaya (1973) to m o n id a n birinchi
m arta bosh miyasi jaro h atlan g an k atta yoshdagi kishilarda dizartriya
komplek& neyrolingvistik to m o n d an o ‘rganildi.
B ugungi k u n d a bo lalard a d izartriy an i n a m o y o n b o iis h i klinik,
neyrolingvistik, psixolo-pedagogik yo ‘nalishlarda o ‘rganilm oqda.
Do'stlaringiz bilan baham: