M. Y. Ayupova



Download 16,96 Mb.
Pdf ko'rish
bet76/289
Sana21.05.2022
Hajmi16,96 Mb.
#605768
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   289
Bog'liq
Logopediya Ayupova M.

11-BOB. DIZARTRIYA
D izartriya - nutq apparati inervatsiyasining organik buzilishi sababli 
nutqning talaffuz to m o n id an buzilishidir.
Dizartriya term ini grekcha so ‘zdan olingan b o ‘lib, dis — b o ia k , arth on
— biriktirish degan m a’noni bildiradi.
D iz a rtriy a —b u m a rk a z iy x a ra k te rd a g i o rg a n ik n u tq b u z ilish i 
hisoblanadi.
D izartriyada nutq a ’zolarining (yum shoq tanglay, til, lablar) kam
harakatlanishi natijasida nutq tovushlari artikulatsiyasi qiyinlashadi, shu 
bilan birgalikda ovoz, nafas buzilishlari ham d a nutqning sur’ati, ritm i va 
ifodaliligida o ‘zgarishlar kuzatiladi.
D izartriyaning o g i r form asida nutq butunlay tushunarsiz b o ‘ladi. 
B unday hoi anartriya deb ataladi. A nartriya term ini grekcha so 'z d an
olingan b o iib , a - y o ‘q, arth o n — biriktirish degan m a ’noni bildiradi.
Dizartriyada miyaning turli joylaridajarohatlanishlam i aniqlash m um kin. 
M asalan, miya yarimsharining chap va o ‘ng tom onida, yetti tuxum sim on 
markazdan o ‘tuvchi sistemada, asab tugunchalari qobigida, diensefal doirada, 
to ‘rt tepaligida, ko'prik, ch o ‘zinchoq va orqa miyada kuzatilishi m um kin. 
A m m o klinikada ishlovchi tadqiqotchilar bu masalaga kam e ’tibor beradilar. 
Nozologik va topik tom onidan dizartriyani belgilash diagnostikasi, odatda, 
nevrologik alomatlarning barcha shart-sharoitlarini inobatga olgan holda 
olib boriladi (buni 1926-yilda M.S. Margulis ham ta ’kidlab o ‘tgan).
N u tq patologiyasining eng dastlabki tasnifida artikulatsiyani h ar qanday 
buzilishi alo h id a guruhlarga ajratilgan va "dizartriya" te rm in i bilan
belgilangan edi. 1888-yili G ow ers nutqining bunday dizartrik buzilishini 
serebral va bulbar shakllariga ajratdi. K eyinchalik bir necha m arotaba 
dizartriyani neyroanatom ik turkum larga b o iis h uchu n harakatlar qilindi. 
M asalan, Froeschels (1943) tasnifi tuzilib, u dizartriyani to ‘rtta shaklga 
ajratdi: piram idali, ekstrapiram idali, p eshona-pontio nli va serebellyar.
B iro q m u a m m o n in g kam o ‘rg a n ilg a n lig i sab a b li d iz a r triy a n i 
tasniflashda neyroanatom ik tam oyilga am al qilish doim o saqlanm adi. 
Brain (1948) dizartriyaning k o ordinator va m iopatik shakllarini ajratdi.
D izartriyaning neyroanatom ik tam oyiliga am al qilgan holdagi eng 
m u k am m al ta s n if P e o c h e r (1948) to m o n id a n ish lab c h iq ilg a n , u 
dizartriyaning quyidagi shakllarini k o ‘rsatadi;
— p o ‘stloqli;
— po'stloqosti /xoreya, atetoz, rangsiz sham ing shikastlanishi, dum li 
ta n a boshchasining shikastlanishi, postensefalatik p arkinsonizm , P a r­
kinson kasalligida/;
— pedenkulyar;
— supranuklear /psevdo bulbar/;
— bulbar nuklear;
143


— serebellyar;
— diensefal;
— m ezeensefal;
— miya nervlari shikastlanishi bilan bog'Iiq periferik dizartriya;
— chuqur sezuvchanlikning buzilishi bilan b o g iiq dizartriya;
— miyaning aralash shikastlanishlaridagi /toksikoz, postkontuzion 
x olatlar/ dizartriya;
7
epilepsiya paytidagi dizartriya;
— m iasteniya paytidagi dizartriya;
— p o ‘stloqosti ekspressiv afaziyadagi dizartriya.
M uallifning dizartriyaga ushbu tasnifini m ukam m al deb b o im ay d i. 
C h u n k i m u a llif to m o n id a n san a b o 'tilg a n sh ak llarin in g h a m m a si 
artikulatsiya buzilishlariga xos emas. Ularning ba’zilari ovoz, nafas, nutqning 
prosodik tom onining buzilishlari bilan b o g iiq . T or m a’noda bu nutq 
buzilishlarini disfoniya, dispnevmiya, disprozodiya deb nom lash m um kin. 
Biroq klinikaga oid adabiyotlarda kam ishlatiladi, shuning uchun shifokorlar 
um um lashtirib aniq b o im asa-d a , "dizartriya” term inidan foydalanadilar.
H azard-hugat (1964) "dizartriya" tushunchasi m azm unini y anada 
qisqartirdi, ya’ni u dizartriyaga piram idali, ekstrapiramidali yoki serebellyar 
xarakterdagi um um iy m otorikaning buzilishi bilan b o g iiq artikulatsiya 
nuqsonlarini kiritdi.
Rossiyada ham dizartriya m uam m osi kam o ‘rganildi. M .S. M argulis 
(1926) dizartriyaga barcha nutqiy harakat buzilishlarini kiritadi. Bugungi 
kunda uning ishlari m uhim o ‘rin tu tad i. C hunki u birinchi b o i i b , 
dizartriyani m otor afaziyadan aniq ajratib o ‘rgandi va uning bulbar ham da 
serebral shakllarini ajratib berdi.
L.B. Litvak (1959) dizartriya nutq buzilishlarini lokal-diagnostik 
aham iyatiga o ‘z e ’tiborini qaratdi. D izartriya deganda, m uallif faqat 
artikulatsiya buzilishlarini tushundi, am m o o ‘z fikriga qarshi ular qatoriga 
nutqning temp, ritm, ravonligining buzilishi kabi turli xil nuqsonlarni kiritdi.
D izartriya m uam m osiga b o ig a n qiziqishning uyg‘onishi XX asr 
o'rtalarida sezildi, biroq 1982-yildagina ilk bo r dizartriya m uam m olariga 
bagishlangan ilmiy konferensiya o'tkazildi (Berry, 1983). Aynan shu 
konferensiya m ateriallaridan foydalanib, dizar-triya m uam m osi, uning 
klinik belgilari, shakllari bo'y ich a ilmiy ishlar paydo b o id i (D arley 
Aronsoh va Brown 1969, 1975; A ronsoh 1981).
G ‘arbda dizartriya m uam molari bo'yicha izlanishlar, ilmiy ishlarning 
ko'payishi, um um an dizartrik nutqni fonetik tom ondan keng o'rganish, 
keyinchalik esa bemorlarga maxsus tibbiy-pedagogik yordam berish usullarini 
ishlab chiqish mavzulariga bagishlangan ko'pgina ilmiy ishlar qilindi (Rose, 
Espir, 1970; Netsell, 1973; Kent, Netsell, 1975; Rosenbek, Lapointe, 1978; 
Darby, 1981; Jorkstone, Beukelman, 1981; Berry, 1983 va boshqalar).
Dizartriya tabiatini o ‘rganish logopediya am aliyotida o ‘z aksini topdi.
144


O.V. P ravdina (1969) darsliklarida dizartriya tu sh u n ch asi nevrologik 
to m o n d an yondashib o ‘rganildi. 1 . 1. P an chenko (1972) ishlarida serebral 
falaj bilan kasallangan bolalarda dizartriyaning patogenezi, o ‘ziga xos 
klinik b elg ilarin in g n a m o y o n b o iis h i, shu b ila n birga p a to g e n e tik
to m o n d an asoslangan logopedik ish m etodikasini yaratishga harakat 
qilganini k o 'rish im iz m um kin.
R.A. B elova-D avid (1967), M . P alm er (1967), X. R if (1969) harakat 
buzilishlari orasida, tovushlarni t o ‘g ‘ri talaffuz etish u ch u n za ru r b o ig a n
til, lablarning aniq holatini aytib o'td ilar.
B unday nutq kam chiliklarining tabiati t o i i q o chib berilm aganligi 
sababli, ularni turli xil term in lar bilan nom lash tak lif etiladi: artikulyator 
dispraksiya (M . M orley, 1957), m arkaziy, organik yoki m urakkab dislaliya 
(M . Z eem an , 1961; L.V. M elexova, 1967). M . M orley, (1959) va X. R if 
(1969) artikulatsion harakatlarning buzilishi va buning natijasida talaffuz 
k am ch ilik larin in g kelib chiqishini m o to r alaliy ad a n farqli ap rak tik
dizartriya deb nom lashni taklif etdilar.
B olalar serebral falajida dizartriyani t o i i q va an iq tasnifini М . B. 
Eydinova (1959) va Y e.N . Pravdina (1959)lar tak lif etadilar. U larning 
fikricha, dizartriya bolalar serebral falaji bilan kasallangan bolalarning 
65—85% ida kuzatiladi. Bolalar serebral falajining o g i r shaklida bola 
um um an harakatsizlanib qoladi va bunday bolalarning deyarli ham m asida 
dizartriya (anartriya) kuzatiladi (Y e.M . M astyukova, 1971).
D i z a r tr i y a n u tq n u q s o n in i d i a g n o s tik o ‘rg a n is h d i z a r t r i y a
m uam m osining rivojlanishida m uh im bosqich b o id i (L.B . Litvak, 1959, 
Y e.N . Vinarskaya 1973). Y e.N . Vinarskaya (1973) to m o n id a n birinchi 
m arta bosh miyasi jaro h atlan g an k atta yoshdagi kishilarda dizartriya 
komplek& neyrolingvistik to m o n d an o ‘rganildi.
B ugungi k u n d a bo lalard a d izartriy an i n a m o y o n b o iis h i klinik, 
neyrolingvistik, psixolo-pedagogik yo ‘nalishlarda o ‘rganilm oqda.

Download 16,96 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   289




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish