M. Y. Ayupova

Birlamchi profilaktika. 
N utqiy rivojlanishidagi nuqsonlarni oldini olish 
psixik funksiyalarning ijtimoiy, pedagogik va eng avvalo psixogigiyenik 
buzilishlarni oldini olish chora—tadbirlariga asoslanadi.
Sog'liqni saqlash va maxsus pedagogikaning profilaktik ishlarni amalga 
oshirishi bola tug'ilm asidan ilgari boshlanadi. Bu b o ia ja k ona uchun 
hom iladorlik davrida maksimal darajadagi qulay shart-sharoitlam i yaratish 
y o ii orqali am alga oshiriladi.
Psixoprofilaktik choralar tizim ida boladagi psixika va nutqning nasliy 
p a to lo g iy a la rin i o ld in i o lish m a q s a d id a o ta -o n a la rn i o 'z v a q tid a
m aslahatxonalardagi m utaxassislaiga m urojaat qilishlariga erishish m uhim
aham iyatga ega.
Bola tug'ilganidan boshlab uning nerv-psixik rivojlanishining holatiga 
alohida javobgarlik oila zim m asiga tushadi. Bu yosh ota-o n alarn in g
psixologik-pedagogik bilim ini oshirishni yanada dolzarblashtiradi.
B ola x arak ter va shaxsiy x ususiyatlarin ing shakllanishi eng erta 
yoshlardanoq boshlanadi. Postnatal rivojlanishning erta davrlariyoq bola 
psixikasi rivojlanishining keyingi bosqichlari uchun katta aham iyatga ega. 
U yqu, chinqirish, harakat va chaqaloq organizm ining boshqa fiziologik 
reaksiyalari m arkaziy nerv sistem asining saqlanganligi va yetilganlik 
darajasini aks ettiradi. Shu sababli o ta -o n a la r shifokor bilan birgalikda 
bunday reaksiyalaming paydo b o iish i va rivojlanishini diqqat bilan kuzatib 
borishlari zvrur. A gar b iro n -b ir k am ch ilik lar sezilsa, darhol kerakli 
profilaktik choralarni ko'rish kerak.
60-yillar ilmiy adabiyotlarida "xavfli om il” degan tushuncha vujudga 
keldi. Bu tush uncha ostida rivojlanishga k o 'p va kam darajada zararli 
ta ’sir ko'rsatuvchi tashqi m uhitning (biologik va ijtimoiy) turli xil shart - 
sharoitlari va organizm ning individual reaksiya ko'rsatish qobiliyati ko'zda 
tutilgan.
N u tq nuqsonlarining xavfli omillariga buzilgan ontogenezga asoslangan 
h o latlar (m asalan, m ayda psixom otorika, fazoviy idrok va boshqalar 
rivojlanishining kechikishi), shuningdek, bola hayotining hom ilalik, peri
— va postnatal davrlarida biologik va ijtimoiy-psixologik ta ’sirlar natijasida 
kelib chiquvchi miya yetishmovchiligi kiradi.
Biologik xavfli — asosan hom ilalik va tu g 'riq davridagi oiganizm ga 
t a ’sir etuvchi patogen om illarni, tu g 'riq d an keyingi miya infeksiyalari va 
travm alarini, nutq buzilishlariga m oyillikni o 'z ichiga oladi.
Y angi tu g ilg a n chaqaloqlarda birlam chi nuqson sifatida ko 'ru v , 
eshitish, harakat sohasidagi buzilishlar nam oyon b o iish i m um kin.
Bu buzilishlar m urakkab bo'lm agan ko 'rin ish d a va shu bilan birga 
b ir n echta turli xil birlam chi nuqsonlarning birgalikda kelishi ko'rinishida 
nam oyon b o iish i m um kin.
Xavfli om ilga ega bolalar bilan olib boriladigan ish jarayoni m arkaziy 
nerv sistem asi funksiyasining buzilishi m oxiyatiga qarab tashkil etiladi.
543

---

B unday bolalar bilan hayotning dastlabki kunlaridanoq erta korreksion- 
pedagogik ishni olib borish zarur, chunki bir funksiya rivojlanishidagi 
buzilishlar boshqalad shakllanishining ikkilamchi kechikishiga olib keladi.
Korreksion-pedagogik tadbirlar quyidagilarni o ‘z ichiga oladi:
— m o ija l ola bilish va bilish faoliyatini rivojlantirish;
— nigohni bir nuqtaga qarata olish va nigoh bilan kuzatish;
— eshitish diqqatini jam lash;
— harakat faolligini stimullash;
— oral avtom atizm reflekslarini rivojlantirish;
— ovoz reaksiyalarini rivojlantirish va hokazo.
Asosiy e ’tibor sensor idrokni rivojlantirishga qaratiladi; ko‘ruv, eshituv, 
kinestetik. N utq patologiyasiga moyilligi b o r bola bilan erta yoshlarda 
olib boriladigan, m aqsad sari y o 'naltirilgan ish jaray o n id a bo laning
nuqsonli sensor funksiyalarida kom pensatsiya holati sodir b o ia d i. Bu 
m a iu m m iqdorda bola nutqi rivojlanishining norm allashuviga yordam
beradi.
Bu ishga o ta-o n a lar m aksimal darajada jalb etilishlari zarur.
N utq buzilishlariga moyilligi bor bola hayoti shunday tashkil qilinishi 
kerakki, bunda barcha narsalar uning harakatlari va psixikasining to ‘g ‘ri 
rivojlanishiga yordam berishi lozim. N utqq acha b o ig a n korreksion ish 
qanchalik erta boshlansa, harakat, nutqiy va intellektual rivojlanish 
shunchalik kam kam chiliklar bilan kechadi.
N utq buzilishlarining biologik xavfli omiliga chapaqaylik kiradi. Bola 
psixom otorikasining konstitutsional xususiyatlarini hisobga olm aslik nutq 
k o ‘rinishlarini keltirib chiqarishi m um kin (ko 'p in ch a duduqlanishni).
C hapaqaylikni o ‘naqaylikka kuch bilan zo 'rlab o'tk azish taqiqlanadi 
va bu profilaktik tavsiyalardan biri hisoblanadi. E rta yo shlard an o q
predm etlarni faqat o 'n g qo'lga berish, ehtiyotkorlik va q a t’iyat bilan 
predm etlarni chap q o id a n o 'n g qo'lga o'tkazish (ovqat m ahalida qoshiqni 
va shu kabilar), o 'y in davom ida ko'proq o 'n g qo 'ln i ishlatish, aynan 
o 'n g qo'l bilan predm etlarni paypaslash yoki nom ini topish va hokazolar 
orqali chapaqaylikning rivojlanishini oldini olish m um kin.
S huningdek, nutq buzilishlarining biologik xavfli om iliga - nutq 
patologiyasiga oilaviy moyillik holati ham tegishlidir. N utq patologiyalariga 
ega o ta-onalar bola bilan bo'ladigan nutqiy m uloqotning qonun-qoidalari 
haqida logoped bilan maslahatlashishlari zarur. Bola nutqining rivojlanishi 
u chun aynan o ta -o n a n in g nutqi n am u na b o 'lad i, shu sababli ayrim
h o llard a b o laning n u tq kam chiligiga ega kishilar bilan m u lo q o tin i 
c h e g a r a la s h lo z im . N u t q k a m c h ilig ig a m o y illig i b o r o i l a d a
tarbiyalanayotgan bolada birlam chi profilaktika m aqsadida o'tkaziluvchi 
logopedik m ashg'ulotlarni kichik maktabgacha yoshdan boshlash m uhim .
So'nggi yillarda ijtimoiy-psixologik xavfli om illar, xususan bolalarning 
psixik deprivatsiyasi m asalalari tadq iq o tch ilar e ’tibo rini k o 'p ro q jalb
544

---

e tm o q d a . D e p riv atsiy a d eg a n d a — asosiy e h tiy o jla rn in g y etarlic h a 
qondirilm asligi (hissiy — sensor) tushuniladi. D eprivatsiyaning bilishi va 
ijtimoiy turlari farqlanadi (I. L angm eyer, Z. M ateychik, 1984). Bola 
n utqinin g rivojlanishiga deprivatsiyaning b a rc h a tu rlari m uh im t a ’sir 
ko'rsatishi aniqlangan.
Ilk yoshlarda bolani o n ad an ajratish b a ’zan m iya faoliyatining og‘ir 
buzilishlarini keltirib chiqaradi va keyinchalik hissiy n oturg‘unlikning 
impulsivlikning, o 'z navbatida nutq kam chiliklari bilan m urakkablashishi 
m u m k in b o i g a n x u lq -a tv o r b u z ilis h la rin in g riv o jla n ish ig a asosiy 
sabablardan biri b o iib qoladi.
2,5 yoshdan so ‘ng uy d a ja z o la sh , ayniqsa b o la la r m uassasasida 
jazo lash , b o la la r b o g 'c h asig a b o rish n i istam aslik , n o ta n ish k ishilar 
jo n iv o rla r b ila n u c h ra s h is h ja ra y o n id a g i c h o ‘c h is h , sa lb iy e rta k
qahram onlaridan, qo'rqish va shu kabi k o ‘rinishlardagi ta ’sirlar m uhim
aham iyatga ega b o i a boshlaydi.
Bolaning norm al nutqiy rivojlanishini t a ’m inlovchi nerv-psixik holati 
k o ‘p hollarda oiladagi shaxslararo m unosabatlarga b o g iiq b o ia d i. Bunda 
quyidagilar alohida aham iyatga ega;
— onaning xarakter xususiyatlari (bezovtalik, vahim achi, infantillik, 
impulsivlik, hissiy sovuq);
— ota yoki o n a tom o n id an m uruw atsizlik;
— t o i i q b o im a g a n oila;
— oiladagi mojoroli m unosabatlar, oila tarkibidagi o'zgarishlar (o iim , 
bem orlik, ajralish va h.k.);
~ ikki uyda tarbiya ko'rish;
— yashash sharoiti va tarbiya turining keskin o'zgarishi;
— ta r b iy a n in g n o a d e k v a t tu ri (" Y u ld u z " , g i p e r g 'a m x o 'r l i k , 
gipog'am xo'rlik, tarbiyaviy holatlarda ota — onan in g kelishmasligi).
Bolaning ulg'ayishi va rivojlanishiga qarab, tashqi m uhit t a ’sirlarining 
o'sib borishi hisobiga ko'payuvchi psixik travm alovchi vaziyatlar doirasi 
b irm u n ch a kengayadi. B ular ten gdosh i yoki k a tta la r bilan m ojoroli 
m unosabat, haddan tashqari jazolash, q o'rq itish , ch o 'ch ish (qo'rqinchli 
hayvonning to 'sa td a n paydo b o iish i, "qo'rqinchli" film ni to m o sh a qilish, 
"qo'rqinchli" ertak) va boshqalar.
Xavfli om illar q o n u n iy atlarin i bilish va hisobga olish birlam chi 
profilaktik korreksion-pedagogik ishni m aqsad sari yo'naltirilgan holda 
o'tkazishga im kon beradi.
Pedagogik t a ’sim ing ratsional usullarini tashkil qilish u ch u n nutqiy 
funksiya rivojlanishining yosh xususiyatlarini bilish lozim .
N utq nin g o ‘z vaqtida rivojlanishi uchun on a va bolani o 'ra b turgan 
b o s h q a k ish ila r, b o la b ilan d o im o m u lo q o tg a k irish is h la ri, javo b 
re a k siy a sin i o lish g a in tilis h la ri k erak . M a i u m k i , b o la p o s tn a ta l 
rivojlanishning eng erta bosqichlarida ham o n a bilan o'zig a xos "dialog"
545

---

olib borgan. Bu "dialog" bolada um um iy xarakterlar, jilm ayish, tovushlar 
va ohangdoshlarni (exopraksiya, exolaliya) talaffuz qilish k o ‘rinishidagi 
reaksiyalarni yuzaga keltiradi,
Bola rivojlanishi uchun nutqiy funksiya shakllanishini stimullash katta 
ahamiyatga ega. Bolaning harakat ko'nikmalarini (o'tirish, yurish, emaklash, 
q o in in g mayda harakatlari va boshqalar), xususan nutqiy m otor apparatning 
harakat ko'nikm alarini egallash davri muvaffaqiyatli kechishi uchun har 
taraflam a yordamlashm oq zarur. Turli xil harakat reaksiyalarini amalga 
oshirish uchun sharoit yaratish, go'dakning "o'yinlarga" ovoz bilan yordam 
berm oq kerak. N utq-harakat funksiyasining shakllanishi um um iy motorika 
va ayniqsa qo'lning manipulyativ faoliyati bilan uzviy bog'liqdir.
Bola hayotining birinchi yillarida nutqni tushunishning rivojlanishi 
alohida aham iyatga ega. Bu m a’lum darajada kattalarning nutqiy holatiga 
b o g iiq b o ia d i.
Bolada nutqni tushunish, uni o 'rab turgan, predm etlar va kattalar 
talaffuz qilgan, so 'z la m in g o 'rtasidagi alo qan i o 'rn a tish y o ii orqali 
rivojlanadi. Bola istagini mimikasi yoki jesti orqali bilib olishga urinadigan 
ota-onalarga ularning bunday xatti-harakati n oto'g'riligini tushuntirish 
zarur. C hunki bunday jarayonda bolada ovoz reaksiyalari, tovushlar va 
so 'zlar talaffuziga ehtiyoj tug'ilm aydi.
Bolaning lingvistik tarbiyasi erta boshlanishi kerak va hayotning 
birinchi yillarida ona tilida am alga oshiriladi (K .D .U shinskiy, 1948 — 
1952; Y e.l. Tixeyeva, 1981 va boshqalar). N u tq rivojlanishining erta 
bosqichida ikki til tizim ini o'zlashtirish bola u chu n m urakkab vazifa 
hisoblanadi. Agar go'd ak o na tilidan boshqa tilni ham tinglasa, u holda 
uning nutqi sekin rivojlanishi m um kin, ayrim hollarda esa k o 'p sonli 
integratsiyalar paydo b o ia d i, bu gohida talvasa xarakteridagi tutilishga 
aylanib ketadi. Bu borada oilada o 'z a ro bir-birini tushunish va yagona 
yondoshuv o'rnatilishi zarur. K eyinchalik esa bu holat bolaga ikki va 
u ndan ortiq tilni egallashga im kon beradi.
Bola nutqiga qo'yiladigan talablarni oilada barchaning bilishi zarur. 
Bu talablarkuchaytirilishi ham , susaytirilishi ham m um kin emas. N utqiy 
o'quvlarni shakllantirish yosh norm alariga m uvofiq b o iish i lozim.
N u tq riv o jlan ish in in g b o s h la n g 'ic h d a v rla rid a b o la n i talaffu zi 
m urakkab va tushunarsiz so'zlar, sh e’r va qo 'shiqlarni yodlatish (yoshiga 
m os kelm aydigan) bilan qiynam aslik zarur.
N orm al rivojlanayotgan bola lug 'atida 3 yoshga kelib 1000 - 1200 ta 
so'z mavjud b o ia d i. Kichkintoy nutqning deyarli barcha qism ini qo ilaydi, 
uning kattalar va bolalar bilan m uloqoti nutqiy b o 'la boshlaydi. Bu davrda 
kattalarga tashabbuskor m urojaat jad al rivojlanadi (savollar; qanday? 
qayerda? va h.k). Shu tarzda kattalar nutqi bola u ch u n atrof-m uhitni 
bilishdagi eng m uhim vosita hisoblanadi. Bola hayotining 3 yiliga kelib 
uning o 'z nutqi faoliyatning m ustaqil ko'rinishiga aylanadi.
546

---

G aplashishni o ‘rgangan bola bilan m u lo q o td a u nga sodda savollar 
berish va javobini to q at bilan kutish, uni eshita bilish va unga to 'g 'ri 
javob bera olish lozim .
B ola hayotining 6 yiliga kelib n u tq -h arak at m exanizm larining asosiy 
param etrlarigina shakllangan b o ia d i: n u tq jaray o n id a n u tq apparatining 
m ushaklari qisqarishi yetarlicha avtom atizatsiy alan m ag an , m urakkab 
nutqiy vazifada nutq harakat stereotiplari oson buziladi, n utq-harakati 
apparati b o iim la ri orasidagi k o ordinator o 'z a ro m u no sabatlar (xususan, 
artikulator va nafas o ‘rtasida) n o tu rg ‘undir.
L ug'at boyligining yetarli b o iish ig a qaram ay, bu yoshda nutqning 
to ‘g ‘ri ifodalanishi t o i a takom illashgan darajaga yetm aydi: siig‘aluvchilar 
"R" tovush to za so f jaranglam aydi, tovushlar o ‘rnining alm ashtirilishi 
kuzatiladi va h.k. O datda, nutq shakllanishining bu xususiyatlari bola 
hayotining 4—5 yillariga kelib yo ‘qoladi. B unga sabab m iya fiziologik va 
psixologik funksiyalarining yetilishidir.
Atrofdagi kattalar n o to ‘g‘ri talaffuziga ega b o is a la r yoki erm ak sifatida 
bola nutqiga taqlid qilish holatlarida t o ‘g ‘ri tovush talaffuzini egallash 
ja ra y o n i m u ra k k a b la s h a d i, t o ‘g ‘ri ta la f f u z q ilin u v c h i to v u s h la r
m ustahkam lanadi va keyinchalik bunday b o lalar logopedning maxsus 
korreksion ta iim ig a m uhtoj b o iib qoladilar.
N u tq rivojlanishi jarayonida bolalar fiziologik tutilishlar degan nom
olgan h olatlardan o ia d ila r. Bu holat nutqiy oq im n ing uzilib — uzilib 
qolishida, b o ‘g ‘in va so ‘zlarni ko‘p m arotaba takrorlashda, so'zlarni nafas 
olish paytida talaffuz qilishda nam oyon b o ia d i. Bu ho latlar ham n o to ‘g ‘ri 
tovush talaffuzi singari periferik nutq apparati faoliyatidagi ko ordin ato r 
m exanizm larning yetilmaganligi bilan b o g iiq va o d atd a 4 — 5 yoshlarga 
kelib y o ‘qoladi. Biroq bunday tutilishlar haqiqiy nu tqiy patologiyaga 
aylanishi m um kin, agarki bu davrda bolani oiladagi tarang psixologik 
m uhit o ‘rab tursa yoki uning nutqiy tarbiyasini n o to ‘g ‘ri b o is a . N utqdagi 
xatolari uchun bolani jazolamaslik, kamsitmaslik, jahl bilan to ‘g ‘rilamaslik 
zarur. Bola bilan qisqa ritm ik she’rlarni va q o ‘shiqlarni yodlash, m a iu m
tem p d a, kuylash va deklam atsiya ostida harak atlarn i am alga oshirish 
orqali norm al nutq n in g tiklanishiga yordam berish m um kin. Bolani 
m a iu m tezlikda gapirishga o'rgatish zarur. Bola bilan teng ohangda, 
so'zlarni aniq va oxirigacha talaffuz qilib suhbatlashish lozim.
N u tq riv o jla n ish i u c h u n s e n m o r ta rb iy a va o ‘yin fa o liy a tin i 
rivojlantirish katta aham iyatga ega.
N u tq funksiyasini shakllantirish atro f-m u h itn i o 'rg an ish bilan p aral­
lel ravishda olib boriladi. Predm etlarni to 'g 'ri idrok qilish, ular haqidagi 
bilim va ta saw u rlam in g to'planishi nutqiy va sensor rivojlanishning uzviy 
t a ’siri natijasida sodir b o ia d i.
P sixik rivojlanishning m uhim vositalarid an biri — bolalar o'yini 
h is o b la n a d i. B o la la rn in g m ustaqil fo y d a la n ish la ri u c h u n turli xil
547

---

o 'y in c h o q la r to 'p la m i, m ayda q o i m otorikasini rivojlantirish u chun 
k o ‘rgazm alar va h.k.lar b o iis h i kerak. D idaktik o 'y in lar bolaning sensor 
rivojlanishiga yordam beradi, tushunchalarni shakllantiradi, t a i i m olish 
qobiliyatini rivojlantiradi, eshituv diqqatini, nutq ni takom illashtiradi. 
B o la la r o 'y in in i b o sh q a rish , o 'y in c h o q va k o 'rg a z m a la rn i ta n la sh
sinchkovlik bilan oldindan rejalashtiriladi va tarbiyachilar tom o nid an 
o'zlashtiriladi, chunki tarbiyachilar nutqi bola nutqining rivojlanishiga 
t a ’sir ko'rsatadi.
D ifferensiyalashgan eshituv va fo n e m a tik idrokni rivojlantirish, 
keyinchalik bolani savodga o'rgatishning m uhim shart-sharoiti hisoblanadi. 
B olaning o 'q ish va yozuvga o'rganishga tayyorgarligi tilning tovush 
tarkibini anglash im koniyati bilan uzluksiz bog'liqdir, y a’ni so'zlarda 
alohida tovushlarni eshita olish va ularning m a iu m ketm a-ketligini bilish 
kabilar. B olalarni to vushlarni farqlashga o 'rg a tish , n u tq n in g tovush 
to m o n ig a d iq q a tn i riv o jla n tiris h sin g a ri e s h itu v x o tira s in i h a m
rivojlantiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolani tarbiyalash vazifalaridan biri kattalarning 
dasturlangan nutqiga va bolaning o 'z nutqiga tayangan holda faoliyatni 
ixtiyoriy tashkil qilish ko'nikm alarini shakllantirish hisoblanadi. M aktabda 
ta iim olish boladan psixik jarayonlarning yaxshi shakllanganligini talab etadi.
Ayni vaqtda oiladagi tarbiyaning bola xarakteri, nutqi va psixikasiga 
bir butun yaxlit t a ’siri haqida yetarlicha ilmiy aniqlangan m a iu m o tla r 
mavjud.
O ila a ’zolari bilan iliq m unosabatlar him oyalanish hissini va hissiy 
qulaylikni ta ’minlaydi va bu bolaning m unosib psixik rivojlanishi uchun 
m uhim dir.
1 
yoshgacha b o ig a n dav rda m u lo q o t b o la fa o liy a tin in g asosiy 
k o 'rin ish i hisoblanadi va u bilan hissiy alo q alarn in g yetarlicha olib 
borilm asligi uning keyingi xarakteri va nutqida salbiy aks etishi m um kin. 
U shbu yosh bosqichidayoq o 'z onasi yoki uning o 'rn in i bosuvchi kishilar 
bilan dastlabki shaxslararo m unosabat o'rnatilad i. Bu m uhim bosqichdir, 
b u n d a bo la shaxsiyati tark ib to p ish i, ijobiy va salbiy sezg ilarning
sh a k lla n ish i, o d a m la r, olam haqidagi tasav v u rla rn in g sh ak llan ish i 
boshlanadi.
Erta bilish, ijtimoiy, m ehnat orientatsiyasi bilan barcha psixologo- 
pedagogik talablarni hisobga olgan holda bolani ahil oilada, uning ten g 
h u q u q li a ’zosi sifatida tarbiyalash ijobiy x ususiy atlarg a y o 'g 'rilg a n
xarakterning shakllanishiga yordam beradi.
B ola oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlarini tushunish, b o la 
organizm i rivojlanishining keskin davrlaridagi fiziologik o'zgarishlarini 
b ilish , o ta -o n a la rg a d o im iy p six o g ig ien ik ta rtib n i ongli ra v ish d a
t a ’m inlashlariga im kon beradi.
B olalardagi- n u tq k a m c h ilik la rig a sab a b b o 'lu v c h i n erv -p six ik
548

---

buzilishlarning profilaktik choralarini tashkil qilishdagi katta javobgarlik 
m aktabgacha tarbiya m uassasalari zim m asiga tushadi. T aiim -tarb iy av iy 
ish jarayonidan, bola rivojlanishining jism oniy, aqliy, ahloqiy va estetik 
sohalaridagi dasturlar bilan belgilangan vazifalar ketm a-ketlikda am alga 
oshiriladi.
Ayni vaqtda bog‘cha yoshidagi bolalarning kun tartibi va tarbiyaviy 
ta ’sirlar uchun ilmiy asoslangan psixologik-pedagogik tavsiyalar mavjud. 
Biroq, b a’zi hollarda, bolaning yangi sharoitda adaptatsiyalanishining 
buzilishi haqida guvohlik beruvchi individual reaksiyalar ham uchraydi. 
C hunonchi bolaning yasliga kelganining dastlabki davrida ilgari erishilgan 
natijalar sekinlashishi, b a ’zan h a tto orqaga qaytishi m um kin. Ayrim
bolalarda dastlabki kunlarda nutqiy faollik keskm susayadi, bu shubhasiz 
nutq shaklianishini kechiktiradi. Bu davr kichik bolalarda 4 oygacha 
birm uncha katta bolalarda 2 oygacha davom etishi m um kin. Agar bola 
bolalar muassasasiga 9 oylikdan 1,5 yoshgacha b o ‘lgan yoshda qabul 
qilinsa, u holda adaptatsiya b irm uncha qiyin kechadi. 6 — 7 oylikkacha 
va 1,5 yoshdan keyin bu jarayon b irm u ncha yengil kechadi.
S hu sab ab li, e r ta y o sh la rd a , n u tq n in g n e rv -p six ik b u z ilish la ri 
profilaktikasining m uhim psixogigiyenik aspekti deyilganda bolani kerakli 
yoshda bolalar m uassasasiga yo‘naltirish holati tushuniladi.
B ola a d a p ta tsiy a sin in g b o sh q a y o ‘li — o ila ta rtib in in g b o la la r 
muassasasi sharoitiga yaqinlik holati hisoblanadi. Bolani uydan tashqarida 
yaqin kishilarisiz yurishiga o'rgatish zarur. O iladan tashqarida bo'lish, 
bunday sharoitga k o 'n ik ish bilish m exanizm larini, yangi p red m et va 
kishilarga bolaning qiziqishini rivojlantiriladi. Bu bolani nafaqat xotirjam
qiladi, balki uni faollashtiradi.
U yda ham bolalar m uassasasida ham kun tartibi gigiyenik qoidalarga 
m os ravishda tuzilgan bo'lishi kerak. B unday m uhim qoidalardan biri, 
bolalarda harakat faolligini rivojlantirishdir.
M ashg'ulotlar erta yoshlardanoq dasturlarga m uvofiq o 'tkaziladi. 
M ashg'ulotlarda am alga oshiriluvchi t a ’lim-tarbiyaviy ish bolalarning aqliy 
rivojlanishi va m aktabga tayyorlash uchun katta aham iyatga ega. M uhim i 
shundaki bu m ashg'ulotlar m azm uni, o'tkazilish uslubi va davomiyligiga 
k o 'ra bolalarning yosh im koniyatlariga m os kelishi lozim.
A.V. Zaporojetsning (1973) yozishicha, tarbiyaviy rejani takom illash- 
tirishda nafaqat bolaning bajara olish, tushunish, o'zlashtirishi m um kin 
bo'lgan narsalar, balki bulam i am alga oshirishda qanday nerv- psixik va 
jism oniy sarf-xarajatlar bo'lishini ham e ’tiborga olish zarur. M a ’Ium ki, 
bu yoshda har qanday zo 'riq ish , yuklam alar bola organizm ining keyingi 
rivojlanishi va so g iig 'in in g holati uchun alohida xavf tug'diradi.
B o la la r b o g 'c h a s id a b o la la r n in g n e r v -p s ix ik s o g 'lig 'i u c h u n
tarbiyachining xulq-atvori katta aham iyatga ega. M uloyim yuz ifodasi, 
guruhdagi barcha bolalarga bir xildagi iliq m unosabat, pedagogik takt va
549

---

boshqa ijobiy sifatlar tarbiyachining um um iy xulq-atvori k o ‘rsatm alarini 
xarakterlashi lozim.
6
yoshdan boshlab m aktab ta ’limiga o ‘tish bola organizm iga yangi 
talablarni q o ‘yadi. 6 yoshlik bolalarning psixofiziologik tadqiqotlarini 
ko'rsatishicha, ushbu yosh o ‘zida alohida o 'tish davrini aks ettiradi. Aynan 
shu davrda m a’lum xulq-atvor qoidalarini bajarish, tengdoshlari va kattalar 
bilan o 'zaro shaxsiy m unosabatlarni o 'rganish , o 'z xatti-harakatlarini 
boshqalam iki bilan m uvofiqlashtirish, kattalar ko'rsatm alarini eshita olish 
va bajarish uquvi shakllanadi. (V.S. M uxina, 1975).
M aktab islohotlarida bolalarni m aktabga tayyorlash bo 'y ich a yangi, 
kuchaytirilgan talablar belgilangan. Ayni vaqtda savodga va ona tiliga 
o'rgatish m uam m osi alohida aham iyatga ega bo 'lib borm oqda; am aliy 
n u tq iy k o 'n ik m a la r n i s h a k lla n tiris h ( n u tq n in g le k s ik -g ra m m a tik
tom onining shakllanganligi), til elem entlarini, so'zning m azm un tom onini 
rivojlantirish.
1
-sinfga kelgan bolada atrofdagi predm etlar, ularning xususiyatlari, 
jonli va jonsiz tabiat hodisalari, xulq-atvorning ahloqiy norm alari haqidagi 
bilim lar zaxirasi bo'lishi m uhim dir. B unda bilim lar hajmi em as, ularning 
sifati m uhim roqdir; tasaw u rlarn in g aniqligi va um um lashganligi. Bu 
tasaw u rlar bolaga ilmiy xarakterdagi bilim larni o'zlashtirishga yordam
beradi. M aktabga psixik tayyorgarlikning muhim tom o ni bolaning hissiy- 
irodaviy rivojlanishining yetarli darajada bo'lishi ham hisoblanadi.
Bolaning nerv-psixik so giig'ini himoyalashda katta m as’uliyat maktab 
zim m asiga tu sh ad i. B olalarn ing to liq ish i va psixik trav m a olishini 
profilaktika qilish, haddan tashqari zo'riqishdan o'quvchilarning nerv 
t i z im in i h im o y a lo v c h i s h a r o itla r n i m a k ta b d a y a r a tis h m a k ta b
psixogigienasining m uhim vazifalaridan bo'lib qoladi. Shunga bog'Iiq 
ravishda b o lalar va o 'sm irlarn in g nutqiy rivojlanishi h olatig a k atta 
javobgarlik nafaqat logoped, balki o'qituvchi, tarbiyachi va sinf rahbarining 
zim m asiga ham tushadi.
Bizning m am lakatim izda bolalar va o'quvchilar uchun yagona gigienik 
m ediko-pedagogik tavsiyalar qabul qilingan. Ular o 'q u v yuklam alarining 
hajm i, uning taqsim lanishi va hokazolarni o'z ichiga oladi.
O 'quvchining og'zaki nutqini uning grammatik tom onini rivojlantirish 
va lug'at boyligini kengaytirish jarayonidagina shakllantirib qolm asdan, 
b alk i to v u sh ta la ffu z in i m axsus m ashq q ild irish ja ra y o n id a ham
shakllantirish lozim; tovush talaffuzining ritmikligi va aniqligini tarbiyalash, 
ifodalilikni, ya’ni ekspressiv nutqning bazal kom ponenti singari nutq- 
harakat steriotipining m ustahkam lanishiga yordam beruvchi barcha 
narsalarni tarbiyalash.
N u tq i o'qishni qiyinlashtiruvchi, kattalar va tengdoshlari bilan o'zaro 
munosabatini murakkablashtiruvchi, shuningdek, haddan tashqari bezovta, 
hissiy noturg'un, o 'z -o 'zin i ayblashga moyil, uyatchan, kamgap, ta ’sirchan
550

---

va oilalarda tarbiyalanuvchi bolalarga s in f rahbarlari aloh ida e ’tib o r 
qaratishlari lozim .
Oilaning katta a ’zolari, tarbiyachilar va pedagoglar kichik yoshdagi 
o'quvchi uchun pedagog avtoritetining aham iyatini, shuningdek, o'sm irlar 
u c h u n ten g d o sh la ri davrasi va o 's p irin lik d av rid a o ‘z - o ‘ziga b ah o
berishning aham iyatini tushunishlari lozim .
IkMSsmcfej profilaktika. M a ’Iumki, nutq buzilishlari bola psixikasining 
riv o jla n ish id a , u n in g shaxsiyati va x u lq -a tv o rin in g sh a k lla n ish id a
(ikkilam chi buzilishlar) o ‘z aksini ko'rsatadi.
N u tq k a m c h ilig i (a la liy a , a fa z iy a ) u yoki b u d a ra ja d a aq liy
rivojlanishini chegaralaydi. Bu n utq va tafakkur funksional birligining 
kuchi singari, atrofdagilar bilan norm al aloqa buzilishining oqibati sifatida 
ham yuzaga keladi. Keyingi holat shaxsning bilim lari, his-tuyg'ulari va 
boshqa psixik ko'rinishlarni kam bag‘al 1 ashtiradi.
B a’z a n o ta - o n a la r n u tq k a m c h ilig ig a eg a b o la b ila n k a m ro q
gaplashishga urinadilar va o 'zaro tushunchalarni yengillashtirish maqsadida 
im o-ishora bilan m uloqot qilishni boshlaydilar. Bu bilan ular bolaning 
nutqiy va psixik rivojlanishiga zarar yetkazadilar. A gar bola gapirm asa, u 
holda o n a va barcha atrofdagilar bola bilan qanday b o im a s in k o'proq 
gaplashishlari zarur. Asta-sekin bolada nutqning keyingi rivojlanishi uchun 
m uhim b o 'lg a n lug'at boyligi to 'p la n a d i (Y e.M . M astyukova, M.Y. 
Ippolitova, 1985).
N utqiy kam chilikning darajasi va xarakteri bilan bolaning o 'qish va 
m aktab jam o at ishlarida faol ishtirok etish im koniyati belgilanadi. O 'z 
vaqtida va aniq so'ray olm aslik, javob berolm aslik, him oya qilish yoki 
o 'q ib b era o lm aslik m aktab d ag i o 'z la s h tiris h n i to rm o z la y d i. N u tq
k am ch ilik larig a ega o 'q u v c h ila r tu fay li k o 'p in c h a dars d in am ik asi 
kechikadi, intizom buziladi (sinfda kulgu, m asxaralash, shikoyatlar va 
h .k.lar yuzaga keladi).
N u tq to v u sh to m o n in in g rivojlan m aganligi, tovush talaffuzi va 
fo n e m a tik ja ra y o n la rn in g yetarli shakllan m ag an lig i so 'z n in g tovush 
tarkibini analiz va sintez qilishning am aliy ko'n ik m alarin i o 'z -o 'z id a n
egallashlarini o 'z vaqtida shakllanishiga to 's q in lik qiladi. Bu hoiatni 
b o lalarn in g savodga o 'rg an ish i yulidagi m a i u m bir q iy inch iliklarn i 
tug 'd iru v ch i birinchi to 'siq sifatida o'rganish m um kin. Savodga o'rgatish 
jaray o n id a yuzaga keluvchi qiyinchiliklarni ikkinchi to 's ib hisoblash 
m um kin.
N u tq kam chiligiga ega o'quvchilar o 'q ish d an orqada qolish natijasida 
un g a qiziqishni y o 'q o tad ilar va intizom ni b u zuv ch ilar toifasiga kirib 
qoladilar.
D em ak, o'qituvchi-logopedning diqqati m aksim al darajada yuzaga 
keluvchi ikkilamchi kam chiliklarni o 'z vaqtida oldini olishga qaratilishi 
lozim . A yniqsa, bu vaziyatlarda nutqning tovush to m o n in in g holatini
551

---

diqqat bilan tahlil qilish lozim , chunki fonem atik jarayonlarning yetarli 
d arajad a sh akllanm aganligi tovush talaffuzi k am ch ilik larin in g t o i a
kom pensatsiyalanganligi holatida ham o'qish va yozuv ko'nikm alarini 
egallashda kam chiliklarni keltirib chiqarishi m um kin.
N utq kamchiligiga ega bolalarni tarbiyalash jarayonida o ta-o n a lar va 
pedagoglar doim o o 'z xulq-atvorini va o'zining mavqeyini anglashi lozim. 
O 'zaro tushunish, rag'batlantirish, o 'zaro hurm at, tartibni saqlash, oila 
a ’zolari o'rtasidagi singari pedagog va ota-o n alar o'rtasidagi o 'z aro t a ’sir 
nutq kamchiligiga ega bolalardagi psixogen reaktiv holatlar profilaktikasida 
jiddiy rol o'ynaydi. X ususan, ushbu holat duduqlanuvchi o'qu vch ilar 
uchun dolzarbdir.
B olalar nutqiy n u q so n bilan b o g iiq shaxsiy k ec h in m a la r, n u tq
qo'rquvi, nutqiy m uloqotni talab qiluvchi vaziyatdan qochish va hoakazo 
ho latlar kuzatilsa, logoped o 'z ishida m uhim psixoterapevtik aksentni 
kuchaytirishi lozim. Bu aksent va psixoterapiya shakllari h a r doim bola 
yoshiga va uning individual psixologik ta ’sirlanish xususiyatlariga b o g iiq
b o ia d i.
N u tq iy nuqson belgilarini yaxshi bilish va hisobga olish zaru r, 
shuningdek, uning t o i iq kom pensatsiyasi ham e ’tiborga olinadi. Buning 
natijasida h ar bir bolani h ar tom onlam a sinchikovlik bilan o'rganish, 
nutq kam chiligiga ega b olalar korreksion ta iim -ta rb iy a sin in g yuqori 
darajadagi variantini tuzishda alohida aham iyat kasb etadi. O 'qituvchi- 
logopedning guruhdagi barcha bolalarning individual xususiyatlarini aniq 
bilishi nuqsonni b arta rf etish im koniyatini belgilashga yordam beradi, 
buning uchun kerakli m uddatlarni o'rganish, u m u m ta iim m aktablari 
dasturi b o'yicha o'qitishga qarab oldindan baho berish im konini beradi.
U c h lam ch i p ro fila k tik a . A yrim n u tq n u q so n la ri kasb ta n la s h
im koniyatlarini chegaralaydi. N utq kamchiligiga ega b o ig a n bolalarni 
o'qitish va kasbga yo'naltirish uchlam chi profilaktikaning vazifalaridan 
biri hisoblanadi. O g 'ir nutq kamchiligiga ega bolalar m aktabdagi m ehnat 
tarbiyasining m aqsadi, o'sib kelayotgan avlodga m ehnatga m uhabbatni 
tarbiyalash hisoblanadi. M aktab o'quvchilarini ijtim oiy foydali faoliyatga 
va ishlab chiqarish ishida ishtirok etishga tayyorlash lozim .