M. Y. Ayupova

Tekshirish uchun savol va topshiriqlar:
1. Aqli zaif o'quvchilarda og'zaki va yozm a nutq kam chiliklarining sabablarini 
o'ziga xos xususiyatlarini va patognetik faktorlarini yoritib bering.
2. Aqli zaif o 'q u v ch ilar orasida qaysi nutq buzilishlari kengroq yoyilgan?
3. Aqli zaif o 'quvchilarda nutqning fonetik to m o n d a n tuzilishlarini o'ziga 
xos xususiyatlarini yoritib bering.
448

---

4. Aqli za if o'q u v ch ilard a nam oyon bo'ladigan nutqning fonetik buzilishlarini 
b arta ra f etish y o 'llarini aytib bering.
5. Aqli za if o'quvchilarda nutqning leksik-gram m atik tom onidan buzilishining 
o'zig a xos xususiyatlarini yoritib bering.
6. Aqli za if o 'q u v ch ilard a n utqning leksik-gram m atik to m o n id an nam oyon 
bo'ladigan buzilishlarni b artaraf etish yo'llarini aytib bering.
7.Y ordam chi m aktab o 'q u v ch ilarid a uchraydigan yozm a nutq buzilishlarini 
o'zig a xos xususiyatlarini yoritib bering.
8. Y o rd am ch i m ak tab o 'q u v c h ila rid a n am o y o n b o 'lad ig an y ozm a n u tq
buzilishlarini b arta ra f etish y o 'llarini ochib bering.
Tayanch tushunchalar:
1. O legorfreniya (grekcha )— aqli zaiflik. Bosh m iyaning organik buzilishi 
natijasida bilish faoliyatining tu rg 'u n buzilishi.
2. N u tq n in g p r e d ik a tiv sh a k li - ju m la n in g f e ’lla r, sifa t va b o s h q a
predikativlardan iborat b o'lishi.
449

---

21-BOB. BOLALAR SEREBRAL FALAJIDA OLIB
BORILADIGAN LOGOPEDIK ISHLARNING 0 ‘ZIGA
XOS XUSUSIYATLARI
Bolalar Serebral falaji — bu bosh miya harakatlantiruvchi zonalari va 
bosh m iyadagi h arak atn i y o ‘naltiruvchi y o ‘llarni zararlan ish i bilan
kechadigan m arkaziy nerv sistemasi kasalligidir. Bolalar Serebral falajida 
m iyaning harakat va nutq sistem asida erta organik buzilishlar kuzatiladi. 
Bu buzilishlarning sabablari turlicha bo'lishi mumkin: infeksion kasalliklar, 
hom iladorlik davridagi turli intoksikatsiya va jarohatlanishlar, surunkali 
kasalliklar, ona va hom ila qonining rezus faktor va guruhi bo 'y ich a 
nomunosibligi. B undan tashqari hom ilaning erta yoki kech tug'ilishi, 
genetik faktorlar ham asosiy shartlardan bo'lishi m um kin.
Bolalar serebral falaji ona hom ilasining faoliyatini buzilishi natijasida 
sodir bo'ladigan akusherlik jarohatlari, tug 'ruq paytida kindikni bo'yin 
atrofida o 'ralab qolishi natijasida ham paydo bo'lishi m um kin. Bunday 
holatda bolaning m arkaziy nerv sistemasiga kislorod yetishm ay qolib, 
bosh miya nerv hujayralarini zararlanishiga olib keladi.
Bolalar serebral falaji tug'ruqdan keyin neyroinfeksiyalarning kechishi 
va bosh m iyani qattiq jarohatlanishidan ham kelib chiqishi m um kin. Bu 
bolalarda barcha harakat funksiyasini shakllanishida susayish va buzilishlar 
kuzatiladi. Boshni ushlash, o'tirish, turish funksiyalari qiyinchilik bilan 
yoki kechikib shakllanadi. Bolalar Serebral falajida harakatni buzilishi 
asosiy nuqson hisoblanib, u o'ziga xos m otor anam aliyani rivojlanishini 
ko'rsatadi, bu esa o 'z navbatida bola asab-psixik funksiyasini rivojlanishiga 
salbiy ta ’sir ko'rsatadi.
B olalar serebral falajida harakat sohasini buzilishi turli darajada 
nam oyon bo'ladi: harakatning buzilishi shunday og 'ir bo'lishi m um kinki, 
u b o la n in g e rk in h a r a k a t q ilis h id a n b u tu n la y m a h ru m q ila d i, 
m uskullarning tonusi deyarli zarar ko'rm agan taqdirda ham bolalar o 'z - 
o'ziga xizmat qilish m alakalarini qiyinchilik bilan egallaydilar.
Bu nuqsonga ega bolalarda faqat harakat qilishdagi qiyinchiliklar 
m uam m o tu g 'd irm ay d i, balki ularda to 'g 'ri harakat qilishi haqidagi 
tasaw urlarni yo'qligi ham da shakllanm aganligi nam oyon bo'ladi
B o lalard a g i h a ra k a t b u z ilish la ri o 'z - o 'z i g a x izm at k o 'r s a tis h
malakalarini egallanishini murakkabligi, ularni atrofdagi kattalarga qaram
qilib qo'yadi. Bu ularda passivlikni, tashabbus ko'rsatmaslikni shakllantirib, 
m otivatsion va irodaviy sohani buzilishiga olib keladi. Shunday qilib, 
harakat buzilishlari bolaning psixik rivojlanishiga katta t a ’sir ko'rsatadi. 
H arakatning buzilish darajasidan q a t’i nazar bu bolalarda hissiy-irodaviy 
soha, xulq, intellekt, eshitish va ko'rish izdan chiqqan bo'lib, talvasa 
sindrom i kuzatiladi.
Bunday bolalarning ko'pchiligida aqliy m ehnat qilishi buzilgan bo'lib
450

---

ular tez charchab qoladilar. B iror-bir m aqsadga yo'naltirilgan faoliyat 
bajarilayotganda ular bo'shashadilar yoki tez jah llari chiqadi va berilgan 
topshiriqlarni qiyinchilik bilan bajaradilar. B a’zi bo lalard a charchash 
oqibatida h arak atid a bezovtalik paydo b o 'la d i. B ola o 'z ic h a h a r xil 
h a ra k a tla r qilad i, tu rli im o -ish o ralarn i k o 'rs a ta d ila r, so'lagi oqadi. 
B olalarning ixtiyoriy faoliyatida tartiblikka erishish k atta qiyinchilik 
tug'diradi.
K o'pgina bolalar taassurotlaiga beriluvchan, boshqalar tez xafa bo'ladi, 
ovoz toniga, tanbehga yom on reaksiya qiladilar ulard a qo'rquv, siydik 
tuta olm aslik, qayd qilish va boshqa buzilishlar kuzatiladi.
Bolalar serebral falaji klinikasida nutq buzilishi asosiy o'rinn i egallaydi. 
Bolalar serebral falajida nutq buzilishi chastotasi 80% ni tashkil etadi.
N u tq buzilishlarining o'zig a xos to m o n la ri m iyani qay darajada 
zararlanishiga qarab belgilanadi. Serebral falajga ega bolalarda ba’zi miya 
so h asid ag i z a ra rla n is h b ilan b irg a b o sh m iy a p o 's tlo q q ism in in g
buzilishlarini ikkilam chi rivojlanmaganligi yoki kech shakllanganligi ham
nam oyon b o 'lad i. Bu m iyaning ontag en etik to m o n d a n yosh b o 'lgan
bo'lim lari bo'lib, u insondagi psixik va n u tq faoliyatini shakllanishida 
m uhim aham iyatga ega.
B olalar serebral falajida nutqni kech rivojlanishiga sabab, m iyaning 
po 'stlo q bo'lim larini sekin shakllanishigagina em as, balki ularda am aliy 
faoliyatni yetarli em asligi, atrof-m uhit haqida b ilim va tasavvurlarni 
yetishmasligidir. Tarbiyaning n o to 'g 'ri kechishi nu tq rivojlanishini orqada 
qolishini m urakkablashtiradi. Bu bolalar hayotining birinchi yillarida turli 
davolash m uassasalarida bo'ladilar, agarda u yerda pedagogik ishga yaxshi 
aham iyat berilm asa bolaning nutqiy rivojlanishi kechikishi m um kin. 
B undan tashqari, bolalarning onasidan uzoqda b o 'lish i salbiy em otsional 
holat, yangi m uhitga o 'rgata olmaslik n u tq rivojlanishiga salbiy t a ’sir 
ko'rsatadi. Uy sharoitida kattalar bolani ju d a avaylab ham m a majburiyatni 
o 'z zim m alariga oladilar. Bu bolalarda faoliyat va nutqiy m uloqotga 
bo'lgan talabni shakllantirm ay qo'yadi. B olalar Serebral falajida nutq 
buzilishlari patogenezida harakat patologiyasi m uh im o 'rin tutadi. Bu 
bolalar bilan logopedik ishni tashkil qilishda n u tq va harakat buzilishlarini 
klinik va patogenetik um umiyligini tushunish aham iyatli hisoblanadi.
B olalar serebral falajida m atorikani buzilishini o'zig a xos tom onlari 
bu ixtiyoriy harakatlarni shakllanm aganligi em as, balki sodda tu g 'm a 
harakat avtom atizm larini saqlanib qolganligidir. N orm al rivojlanishda 
bu reflekslar bolaning ikki oyligida paydo bo'lad i.
T onik labirint refleksni nam oyon bo'lishi bolaning bel sohasidagi 
bukuluvchi m uskullarning tonusi oshm aganligida k o 'rinad i. U ning boshi 
orqaga egilib b o 'y in va artikulatsion m uskullar taranglashgan, oyoq va 
q o 'lla r cho'zilgan holda bo'ladi, bunday b o la boshini k o 'tara olm aydi 
yoki qiyinchilik b ila n bajaradi, o 'g irila olm ay d i. Q o rn id a yo tg an d a
451

---

bukuluvchi m uskullar tonusd a bo'ladi, shuning u ch u n u boshini ko‘tara 
olm aydi.
Sim m etrik b o'yin tonik refleksini nam oyon b o ‘lishida muskul tonusi 
bolaning boshini joylashishiga qarab o'zgarib turadi.
Assimetrik b o'yin tonik refleksi boshni bir to m o n g a o'girganda o 'sh a 
tom ondagi q o 'l va oyoqni to 'g 'rilo v ch i m uskul to nu si oshishi bilan 
nam oyon bo'ladi. Bunday bolalar bilan logopedik ish o'tkazilganda tonik 
refleks artikulatsion apparatning muskul tonusiga ta ’sir o'tkazishini hisobga 
olish zarur. Tonik labirint refleks til ildizini muskullarini tonusini oshiradi.
Sim m etrik tonik refleksida tilni uchi va yon m uskullari tonusi oshadi. 
Bunda ovoz hosil bo'lishi, nafas olish, og'izni ixtiyoriy ochish, tilni oldinga 
va yuqoriga harakatlantirish qiyin kechadi.
Assimetrik bo'yin tonik refleksida nutq m uskulaturasida tonus oshadi, 
tonus bolani boshini o'girayotgan tomonga qaram a — qarshi ravishda oshadi.
Bolalar serebral falajida artikulatsion m atorikani buzilishini o'ziga 
xos tom onlaridan biri og'iz avtom atizm i bilan bog'Iiq tu g 'm a reflekslarni 
qayta rivojlanishidagi to 'x tab qolishdir: bular so'rish, yutish reflekslari, 
tish la sh va b o sh q a la r. Bu reflekslarni n a m o y o n b o 'lish i ixtiyoriy 
artikulatsion harakatlarni rivojlanishiga to 'sq in lik qiladi.
N utq-harakat analizatorlarining organik zararlanishi nutq tovushlarini 
artikulatsiya qilishni buzilishiga, ovozni, nafasni, nutq tem pi va ritmi 
uning intonatsiyasini izdan chiqishiga olib keladi. F onetika-fonem atik 
buzilishlar yetakchi hisoblanadi. Bular bolalar Serebral falajida dizartriyani 
o'ziga xosligi, bu uni nutq muskullariga tonik reflekslar orqali ta ’sir etishda 
nam oyon bo'ladi. Bu esa o'tkaziladigan logopedik ishni o'ziga xos ravishda 
o'tkazishni talab etadi.
Logopedik ish bolani shunday holatida o'tkaziladiki, tonik reflekslar 
n u tq m atorikasiga deyarli t a ’sir o 'tk a z m a sin . Bu ho lat logoped va 
nevropatolog ham korligini talab etadi. Agarda bola logopedik m ashg'ulot 
o'tilayotganda o'tiigan holat bo'lsa diqqatni uni boshini harakatiga qaratish 
zarur: bosh ko'krakka tushib ketmasligi, atrofga qiyshaymasligi, orqaga 
ham ketib qolm asdan o 'rta chiziqda turishi zarur. Z aru r hollarda bosh 
maxsus apparat yordam ida ushlab turiladi. M ashg'ulot o'tkazilayotganda 
oyna va logopedning yuzi bola ko'zi chizig'ida joylashishi zarur. Bola 
u chu n zarur holat tanlangandan so'ng massajga so 'ng ra artikulatsion 
m u sk u la tu ra g im n a stik a sig a o 'tila d i. B o la la p S e re b ra l fa la jid a g i 
dizartriyaning o'ziga xos tom onlari bu um um iy va nutqiy m atorikani 
bo'zilishi, dizartriyani turli shakllarini, bolalar Serebral falajini m a’lum 
b ir shakllari bilan b o g 'liq lig id ir. Ish n i tay y o rlo v d av rid a u m u m iy
m uskullarni bo'shashtirish va nutq m uskulaturasidagi tonusni kamaytirish 
m uhim vazifa hisoblanadi.
Spastik diplegiyada psevdobulbar dizartriya 80%, gem iparitik shaklida 
esa kasallarning uchdan bir qismida (30-35% ) kuzatiladi.
452

---