M. Y. Ayupova

P, B, D, T, V, F, K, G
tovushlarini nutqqa qo'yishda tushuntirish, 
taqlid usulidan, 
s, z, sh, j , ch, r
tovushlarini nutqqa q o'yishda taqlid va 
m ex anik u su llard an foydalanish tavsiya etilad i. N u tq n in g fo n e tik - 
fonem atik rivojlanmaganligini korreksiyalash analitik-sintetik m ashqlarni
468

---

m urakkablashtiruvchi tizim orqali logopediyada qabul qilingan usullarni 
qo'llash bilan olib boriladi. Bunda bolalarni nutq oiganlari artikulatsiyasiga 
ongli yondoshishga, o 'z talaffuzini nazorat qilishga, n u tq q a qo'yilgan 
tovushlarnigina em as, balki nutqdagi barcha tovushlarni aniq va to 'g 'ri 
talaffuz etishga, tovushlarni hosil bo'lish o 'rn i va jarangdorligiga k o 'ra 
tasniflab berishga o'rgatish lozim. Bunday tayyorgarlik ishlaridan so'ng 
bolalarda tovush analizi operatsiyasini shakllantirishga, y a ’ni b o 'g 'in va 
so'zlarda tovushlarni ajrata bilishga o'rgatiladi.
Korreksion ishning II davrida olib boriladigan logopedik ishlar
mazmuni
K orreksion ta ’lim ning II davrida tovushlarni n utqqa qo'yish davom
ettiriladi, nutqqa qo'yilgan tovushlarni nutqda m ustahkam lash; eshitish 
idrokini rivojlantirish; tovush analizi va sintezini shakllantirish: a) so'zda 
tovush o 'rn in i to p ish (so 'z boshida, o 'rta sid a , oxirida); b) so 'z la rd a 
tovushlar soni va k etm a— ketligini aniqlash; nutqning leksik gram m atik 
tom onini boyitish va rivojlantirish bo'yicha logopedik ish olib boriladi.
Ushbu davrda ham tovushlarni nutqqa qo'yish ishlari davom ettirildi. 
Tovushlarni nutqda m ustahkam lashga bolalar tovushlarni to 'g 'ri va aniq 
talaffuz qila olganlaridan so'ng o'tiladi.
Tovushlarni nutqda m ustahkam lash uchun turli xil ish turlaridan 
foydalaniladi: kerakli tovush ishtirok etgan b o 'g 'in lar, b o 'g 'in birikm alari, 
so 'z, jum lalarni logoped ketidan qaytarish; rasm lar b o 'y ich a so'zlarni 
m ustaqil talaffuz etish; berilgan tovushga so 'z o'ylab topish; o'qilgan 
m atnni qayta hikoya qilib berish, kerakli tovushni o 'z ichiga olgan 
topishm oq , tez aytish, m aqol, kichik-kichik m atn va sh e ’rlarni aytib 
berish.
Tovushlar differensiatsiyasi ustida ish olib borish 
II 
davrning asosiy 
vazifalaridandir. Logopedik ish k o 'rish, eshitish, taktil vibratsion va 
kinestetik nazoratga tayangan holda olib boriladi.
F o n e m a tik idrokni rivojlantirish b olalar bilan olib b o riladigan
korreksion ishning asosiy vazifasi hisoblanadi.
Fonem atik idrokni rivojlantirish ishlari tovush analizini shakllantirish 
bilan o 'z a ro bog'Iiq holda olib boriladi.
,
F o n em atik idrokni rivojlantirish ishlarida quyidagi m ashqlardan 
foydalaniladi:
— nutqiy b o 'lm ag an tovushlarni ajratish;
— to v u sh lar q a to rid a n m a ’lum to vushlarni ajratish (aku stik va 
artikulatsion belgilari o 'z a ro yaqin bo'ladi);
— so'z tarkibidan m a ’lum tovushni ajratish (tovush tarkibi jih atid an
yaqin va uzoq bo'lg an tovushlar);
— berilgan tovushga so 'z o'ylab topish;
— bitta tovush bilan farq qiluvchi b o 'g 'in lar qatorini qaytarish;
469

---

— berilgan m a ’lum tovushga rasm tanlash;
— n u tq ta t o ‘g ‘ri talaffuz q ilinad igan so ‘zlard an o ‘zlashtirilgan 
tovushlarni m ustahkam lash;
— so‘z tarkibidagi alohida tovushlarni eshita bilish.
Bu va yana boshqa vazifalar, m ashg'ulotlar davom ida maqsadga k o ‘ra 
takrorlanadi. T a ’limiy m ashg'ulotlarni o ‘yin ko'rinishida o'tkazish tavsiya 
etiladi. H ar bir o'yin boshqa vazifalarni, y a’ni: so 'zlar , gaplar va mustaqil 
nutqda tovushlarni to 'g 'ri talaffuzini m ustahkam lashni ko'zlagan holda 
o'tkaziladi.
O 'yinlar nutqda tovushlarni m ustahkam lash va aniqlash, fonem atik 
idrokni rivojlantirishga xizm at qiladi. M ashg'ulot davom ida " Topchi 
nim ani ovozi", "Ovoz qayerdan kelyapti", "So'zdagi tovushni top", "Kim 
ko'proq so 'z topadi", "Rasm larni eslab qol" kabi o'yinlardan foydalanish 
tavsiya etiladi.
Aniq kinestetik va eshitish sczgilariga tayangan holda olib borilgan 
tovush analizi va sinteziga oid m ashqlar o 'z navbatida nutq tovushlarini 
o 'zlashtirishga, o 'z talaffuzi ustida m ustaqil n azorat k o 'n ik m alarin i 
tarbiyalashga, disgrafiya va disleksiyani oldini olishga yordam beradi.