M. Y. Ayupova

NUTQ 
BUZILISHILARINI TAHLIL Q ILISH
TAMOYILLARI
N u t q b u z i l i s h l a r i t a h l i l i n i n g m a q s a d i — n u t q p a t o l o g i y a l a r i
tadqiqotlarining m a z m u n i, yo'nalishini ilmiy asoslash va nuqson tuzilishini 
ochib k o ‘rsatishdan iborat. N u tq buzilishlarini tahlil qilish tam oyillari, 
n u tq buzilishlari tasnifining asosini va u la r n in g oldini olish, b a r ta r a f
etish va korreksiyalashning ilmiy asoslangan usul va y o i l a r i n i ishlab 
chiqishni tashkil qiladi.
N u t q buzilishlarini tahlil qilish tam oyillariga t a ’rif b ergan dastlabki 
t a d q iq o tc h ila r d a n biri R.Ye. Levina h iso b la n a d i. U u c h ta ta m o y iln i 
a j r a t a d i : r i v o j l a n i s h , t i z i m l i y o n d a s h u v v a n u t q n i n g b o l a p s ix ik
rivojlanishining b o sh q a to m o n la ri bilan o ‘zaro aloqasini k o 'rib chiqish. 
N u t q buzilishlarini tahlil qilishda bu ta m o y illa r lo gopediyada yetakchi 
o ‘rinda qoladilar.
Rivojlanish tamoyili 
n u q so n kelib c h iqishining e v o lu tsio n -d in a m ik
tahlilini k o 'z d a tutadi.
N u tq kamchiligini statistik t a ’riflashdan tashqari, uning kelib chiqishini 
d in am ik tahlil qilish h a m j u d a muhimdir. Nerv-psixik funksiyalari uzluksiz 
rivojlanish va shakllanish jara y o n id a b o 'lg a n b olalarda nafaqat b irlam chi 
n u q so n n in g bevosita natijalarini bah o lash , balki u n in g nutqiy va bilish 
funksiyalarining shakllanishiga uzoq m u d d a t t a ’sir etishi ni h a m bah o lash
m u h im d ir.
B olaning yoshga oid rivojlanish din am ik asid a nutqiy n u qsonni tahlil 
qilish, u ning kelib chiqish m anbalarini b a h o la sh va u ning oqibatlarini 
o ld in d a n aytib berish, h a r bir yosh davrida n u tq rivojlanish qonuniyatlari 
va x u su siy a tla rin i bilish ni, u n in g riv o jla n ish in i t a ’m in lo v c h i s h a r t -
sharoitlarni bilishni talab etadi.
M asalan, bo lad a m arkaziy nerv sistem ani jaro h atlan ish i natijasida 
n utq apparati muskullari innervatsiyasi buziladi v a b u artikulatsion organlar 
h a rakatchanligining chegaralanganligida n a m o y o n bo 'lad i. Bu esa o 'z
n a v b a tid a turli o g 'irlik darajasidagi ta la ffu z k a m c h ilik la rin i k eltirib 
chiqaradi. Biroq n u tq nuqsoni bu bilan c h e g aralan m ay d i. N u tq n i idrok 
qilishda u ning m o t o r k o m p o n e n ti (takrorlab gapirish) katta rol o'ynaydi. 
Tovushlarni takrorlab gapirishdagi qiyinchilik n u tq n i idrok qilishning 
artikulatsion ta y a n c h in i buzadi.
S h u n in g d e k , n u tq harakat va eshituv analizatorlarining ishida o 'z a ro
aloqadorlik mavjudligi sababli u b u n d a y hollarda kechikib shakllanadi. 
T ovushlarni a n iq idrok qilmaslik so 'z n in g tovush tarkibini egallashning 
kechikib, o rq a d a qolishiga h a m sababchi b o 'la d i va o 'z navbatida bu 
y o z u v d a g i q i y i n c h i l i k l a r n i k e l t i r i b c h i q a r a d i . B o l a l a r y o z i s h n i
o 'zlash tirish d a qiyinchiliklarga uchraydilar.
P o ' s t l o q n u t q z o n a l a r i n i n g r i v o j l a n i s h i d a k a t t a rol n u t q i y
40

---

k i n e s t e z i y a l a r g a t e g i s h l i d i r ( n u t q v a q t i d a a r t i k u l a t s i o n o r g a n l a r
h a r a k a t l a n i s h i n a t i j a s i d a y u z a g a k e l u v c h i i m p u l s l a r g a ) . N u t q i y
k in e s te z iy a la r a rtik u la ts iy a k a m c h i l i k l a r i d a b u z ila d i. P o ' s t l o q n u t q
zonalariga keluvchi afferent im p u lslar o q im i k am a y a d i, natijada u larning 
yetilishi kechikadi, bu esa nu tq rivojlanishida u m u m i y o rq a d a qolishni 
keltirib chiqaradi.
N utqiy kinesteziyalar yetishmovchiligi bilan biiga keluvchi artikulatsiya 
b u z ilis h la r id a l u g 'a t b o y is h in in g o r q a d a q o lis h i, n u tq iy x o t i r a n i n g
yetishmasligi va h o k a z o la r n a m o y o n b o 'la d i.
Bu hold a, m u rak k ab lash g an ta laffu zn in g oqibati, bola faol n u tq in in g
chegaralanganligi b o ‘lishi m u m k in . S o ‘z boyligining yetishmasligi, tovush 
t a r k i b i n i e g a l l a s h d a g i q i y i n c h i l i k l a r t i l n i n g g r a m m a t i k q u r i l i s h i n i
e gallashning n o r m a l y o 'n alish in i izdan chiq arad i, y a ’ni bolada n u tq iy
r iv o j l a n m a g a n l i k b elgilari k u z a tila d i. B u n d a a r t i k u l a t s i o n o r g a n l a r
h a r a k a t c h a n l i g i n i n g c h e g a ra la n g a n lig i n a tija s id a to v u sh ta la ffu z n in g
buzilishi y etakchi nu q so n b o ‘lsa, b u n g a n isbatan nutqiy rivojlanm aganlik 
ikkilam chi b o 'lib hisoblanadi.
N u t q buzilishlarning tahlili rivojlanish nuqtayi n azarid an yetakchi 
n u q s o n va u n g a bo g 'liq ikkilam chi buzilishni ajratish im konini beradi. 
Bu n u t q buzilishlari tashxisida m u h im ah a m iy a tg a egadir.
Zam onaviy neyrofiziologiya nuqtayi nazarida nutq buzilishlari tahlili, 
shuningdek, nutq rivojlanishini norma va patologiyada o'iganish, organizm 
funksional sistemasi shakllanishining u m u m iy qonuniyatlariga asoslanadi 
(sistemagenez). Funksional sistema haqidagi talimotni, miyaning turli stmkturalarini 
keng funksional birlashishi sifatida so‘nggi natijalar olishi asosida P.K. Anoxin 
(1978) ishlab chiqdi. Bu yangi metodologik nuqtayi nazardan nutq rivojlanishini 
norma va patologiya sharoitida ko'rib chiqish imkonivati mavjuddir.
S i s t e m o g e n e z n a z a r iy a s i a s o s i d a — n u t q f u n k s i o n a l s is te m a s i 
rivojlanishining keskin davrlarini e ’tiborga olish m u h im d ir.
Z a m o n a v iy psixologiya erishgan y utuqlari asosida n u tq buzilishlari 
tahlili tam oyili y o n d a sh u v faoliyati tam o y ili bilan o ‘zaro alo q ad o rlik d a 
b o 'la d i. Bola faoliyati u ning k a tta la r bilan o 'z a r o aloqasi ja r a y o n id a
shakllanadi va h a r bir davr u c h u n n u tq rivojlanishi bilan bevosita b o g iiq lik
x ara k te rlid ir. S h u sababli n u tq b u z ilish la ri ta h lilid a b o la faoliyatini 
b a h o la sh m u h im aham iyatga ega.
B ola hayo tin in g birinchi yilida yetakchi faoliyat shakli uni k a tta la r 
b i l a n h i s s i y - i j o b i y m u n o s a b a t i h i s o b l a n a d i . Bu d a s t l a b k i n u t q i y
m u lo q o tn in g shakllanishi u c h u n asos b o 'lib x izm at qiladi. F aqat u n in g
asosida bolada kattalar bilan m uloqotga talab shakllanadi, ovoz reaksiyalari 
k o ' r i n i s h i d a u n i n g d a s tla b k i s h a r t - s h a r o i t l a r i riv o jla n a d i, u l a r n i n g
ifodaliligi, se n so r funksiyalari, y a ’ni k o m m u n ik a tiv - b ilis h k o m p le k si 
r iv o jla n a d i. Bu b o l a n i n g k ey in g i psix ik r iv o jla n is h id a hal q ilu v c h i 
a h a m iy a tg a ega.
41

---

F a o liy a tn in g b u n d a y tu r i z a i f riv o jlan u v ch i b o la la r d a ( m a s a la n , 
kasalxonada uzoq m ud d at yotishni talab qiladigan kasallik yoki atrofdagilar 
bilan m u lo q o tn in g kamligi) n u tq rivojlanishining dastlabki shart-sharoiti 
yetarli shakllanm aydi va b u n d a y bola h a y o tin in g dastlabki yillarida nu tq
rivojlanishidan orq ad a qolishi m u m k in .
Bola h ay o tin in g ikkinchi yilida, n u t q rivojlanishini stim ullovchi, 
k a t t a l a r bilan p r e d m e t l i h a r a k a t m u l o q o t i y e ta k c h i faoliyat shakli 
hisoblanadi. F aq at kattalar bilan birgalikda o d d iy p red m etli harakatlarni 
bajarish j a r a y o n id a bola p r e d m e tla r n in g asosiy belgilarini, x u lq -a tv o r 
tajribasini o ‘zlashtiradi, m u h im b ilim lar zaxirasi va a t r o f olam haq id a 
t a s a w u rla rn i to 'p la y d i, faol va passiv lug'a tini boyitadi va nutqiy m u lo q o t 
shakllaridan foydalana boshlaydi. A gar bu yosh davrida yetakchi faoliyat 
shakli alm ash m asa, hissiy-ijobiy m u lo q o t d a v o m etaversa, u holda bolada 
nutqiy rivojlanishning o rq a d a qolishi yuzaga keladi. Shu n g a o 'x sh ash
holat serebral paralich bolalarda h a m kuzatiladi.
3 yoshdan boshlab o 'y in yetakchi faoliyatga aylanadi. Bu j a ra y o n d a
nutq n in g intensiv (jadal) rivojlanishi am alga oshadi. Maxsus tadqiqotlarda 
k i c h i k m a k t a b y o s h i d a g i b o l a l a r d a b e l g i l i o ‘y i n l a r b i l a n n u t q
rivojlanishining aloqasi ochib berilgan. Shu bilan b o g 'liq ravishda bir 
q a to r xorij mualliflari o 'y in n i nutqiy rivojlanishni bah o lash va o ld in d a n
aytib berish usuli sifatida tavsiya qiladilar (Ferrell В. I. et al, 1984). Va 
nihoyat, maktab yoshidagi yetakchi o ‘quv faoliyati bolaning yozm a nutqini 
rivojlantirish va og'zaki nutqini ta kom illashtirishning asosini tashkil qiladi.