b eg o n a n u tq n i qabul qilish ja ra y o n i r o 'y beradi. N u t q n i t u s h u n is h d a
bosh miya q o b ig 'in in g orq a b o ‘lagi k atta rol o ‘ynaydi. Bu bosh m iy a n in g
k o 'r u v
m arkazi hisoblanib, y o z m a n u tq n i o'z lashtirish u c h u n xizm at
qiladi.
Q obiq osti yadrolari n u tq n in g s u r ’ati va ifodaliligini boshqaradi.
0 ‘tkazuvchi yo'llar.
Bosh miya qobig'i periferik n u tq a ’zolari bilan
o ‘zaro bog'liqdir. B u n d a nerv yo'llarining ikki: m a rk a z d a n q o ch u v c h i va
m arkazga intiluvchi turlari ishtirok etadi.
M a r k a z d a n q o c h u v c h i ( h a ra k a tlan u v c h i) nerv yo'llari b o sh m iy a
qob ig 'in in g periferik n u tq apparati faoliyatining b o sh q aru v ch i m uskullari
bilan bog'laydi. M a r k a z d a n qochuvchi y o 'l bosh miya q o b ig 'in in g B roka
m ark azid an bo sh lan ad i.
P e rife riy a d a n m a rk a z g a , y a ’ni n u tq a ’zolari q is m id a n b o sh m iy a
qobig'iga, m a rk a z g a intiluvchi y o 'lla r o 'ta d i.
M a rk a z g a intiluvchi y o 'l p ro p rio re tse p to rla rd a va
b a ro re tse p to rlard a
boshlanadi. P ro p rio re ts e p to rla r m u sk u lla r h a rak at a ’zolarining b o 'g 'in li
q a t l a m l a r i d a j o y l a s h g a n b o 'l a d i . P r o p r i o r e t s e p t o r l a r m u s k u l l a r n i n g
qisqarishi t a ’sirid a h a r a k a tg a keladi. P r o p r io r e ts e p to r la r n in g vazifasi
m u sk u llarim iz faoliyatini n a z o ra t qilishdir. B a ro re ts e p to rla r o 'z la rig a
nisb atan b o 'lg a n b o sim n in g o'zgarishi natijasida harakatga keladi va u la r
h a lq u m d a jo ylashgan bo'ladi. Biz g'apirgan vaqtim izda m arkazga intiluvchi
y o 'l orqali b o sh m iy a qobig'iga kelayotgan p ro p rio va b a ro re ts e p to rlar
h ara k a ti r o 'y b erad i. M a rk a z g a intiluvchi yo'l b u t u n n u t q organlari
faoliyatida u m u m i y regulator (boshqaruvchi)lik rolini bajaradi.
Stvol y a d r o s i d a n b o s h m iy a nerv lari b o s h la n a d i. P e rife rik n u tq
a p p a ra tin in g h a m m a a ’zolari bosh m iya nervlari bilan t a ’m in la n a d i.
U la r d a n asosiylari: u c h ta rm o q li, yuz, t i l - h a l q u m
va sayyor nervlar-
h iqildoq va ovoz boylam larini, h a lq u m va y u m s h o q tanglay m uskullarini
innervatsiyalaydi. B u n d a n tashqari til-h a lq u m nervi tilning sezuvchi nervi
bo'lib hisoblanadi. Sayyor nerv esa nafas va yurak a ’zolarining muskullarini
innervatsiyalaydi. Q o 's h im c h a n e r v b o 'y i n muskullarini innervatsiyalaydi,
til osti nervi til m uskullarini harakat nervlari bilan t a ’minlaydi.
Bu tiz im b o 'y ic h a b o sh m iy a nervlari orqali nerv impulslari m arkaziy
n u t q a p p a ra tid a n periferik n u tq apparatiga yuboriladi. N e rv impulslari
n u t q a ’zolarini h arak atg a keltiradi.
M a rk a z iy n u t q ap p a ra tin in g n u tq ap p aratig a boruvchi bu yo'l n u tq
m e x a n iz m in in g faqat bir qism ini tashkil qiladi. U n i n g
b o s h q a qism i
orqaga, y a ’ni periferiyadan m arkazga qaytuvchi alo q a d a n iborat.
E n d i periferik n u tq a p p a ra tin in g tuzilishini ko 'rib chiqam iz.
Periferik n u tq apparati uch b o 'lim d a n ib o ra t: 1) nafas b o 'lim i; 2)
ovoz b o 'lim i; 3) artikulatsion b o 'lim .
N afas b o 'lim ig a k o 'k ra k qafasi, b ro n x lar va traxeya kiradi.
N u t q n i talaffuz etish nafas olish bilan uzviy bog'liqdir. N u t q nafas
chiqarish fazasida hosil b o 'la d i. N afas chiqarish ja ra y o n id a havo oqimi
bir vaqtning o ‘zida tovush hosil qiluvchi va artikulatsion funksiyani bajaradi
(shu bilan birga, asosiy funksiyasi havo a lm ash in u v in i h a m bajaradi).
N afas olish n u tq ja ra y o n id a , o d a m jim tu rg a n odatdagi v a q td an jiddiy
farq qiladi. N afas chiqarish nafas olishdan biroz u zo q ro q bo'ladi (nu tq d an
tashqari vaq td a nafas olish va nafas c h iq a rish n in g davomiyligi deyarli bir
xil b o 'lad i). B u n d a n tashqari n u tq talaffuz
qilinayotgan vaqtda nafas
olish harakatlari soni odatdagi nafas olish va nafas chiqarish (nutqsiz)
v a qtidagidan ikki m a r o ta b a kam dir.
U z o q n a fa s c h i q a r i s h u c h u n k o ‘p h a v o z a p a s i k e r a k b o 'l i s h i
tushunarlidir, Sh u n in g u c h u n n u tq jara y o n id a havo olish va c hiqarishning
hajm i ko 'p ay ad i ( ta x m in a n 3 m arta). N u t q vaqtida nafas olish nisbatan
qisqa va ch u q u r bo'ladi. N u t q vaqtidagi nafas olishning yana bir xususiyati
shundaki, n u tq jarayonidagi havo chiqarish havo chiqarish muskullarining
faol harakati ostida so d ir bo'ladi. Bu esa u z o q va c h u q u r nafas chiqarishga
im k o n yaratadi va b u n d a n tashqari, h a v o oqim i bosim ini ko'paytiradi
(busiz ja r a n g d o r n u tq n in g b o'lishi m u m k in emas).
O voz b o 'lim i hiqildoq va u bilan birga joylashgan ovoz paychalaridan
tashkil to pgan. H iq ild o q nafas y o'lining b u ru n bo'shlig'idan keyingi qismi.
H iq ild o q havoning traxeyaga o 'tis h in i t a ’m inlaydi
va unga qattiq, suyuq
m o d d a la r tushishiga to 's qinlik qiladi. H iqildoq bo 'y in n in g oldingi qismida
jo y lash g an d an hiqildoq d o 'n g i, ayniqsa, o z g 'in kishilarda ko 'zg a yaqqol
k o 'rin ib turadi. A n a shu d o 'n g lik kekirdak olm osi deb ataladi. H iqildoq
g apirg an d a, y o 'ta lg a n d a , ashula a y tg a n d a oson h arakatlanadi. H iq ild o q
to q uzuksim on, shoxsimon va juft c h o 'm ic h s im o n , shoxsim on tog'aylardan
iborat. Hiqildoq asosi bir-biri bilan b o 'g 'im la r orqali birikkan tog'a ylardan
tashkil to pgan bo'lib, b o 'g 'i m l a r d a harak at maxsus m uskullar harakati
y o rd a m id a ro 'y beradi.
H iq ild o q d a ovoz paychalari joylashgan bo 'lib ,
ular nafas olganda,
qattiq yoki sekin gap irg an d a m u a y y a n holatni egallaydi.
E rkaklarda hiqildoq ayollarga nisb atan kattaroq, ovoz paychalari esa
u z u n ro q va qalinroqdir. A y o llard a ovoz p aychalarining uzunligi 18—20
m m , erkaklarda 20—24 m m g a c h a bo 'lad i.
O 'g 'il va qiz bolalarda b a lo g 'a tg a yetish davri boshlangunga q a d a r
h iq ild o q n in g kattaligi va tuzilishida farq b o 'lm a y d i. H iqildoqda o'zgarish
qizlarda 12—13, o'g 'il b olalarda 13—15 yoshda sodir bo'ladi. Bu vaqtda
hiqild o q n in g kattaligi qizlarda 1/3, o'g 'il bolalarda 2 /3 qismga o's adi va
ovoz paychalari cho'z iladi.
Ilk yoshdagi bolalarda hiqildoqning shakli voronkasimon bo'ladi. Bolaning
o'sishiga qarab hiqildoq asta-sekin silindrsimon shaklga yaqinlashadi.
O voz paychalari o 'z in in g massasi bilan hiqildoqning k o 'p qismini
egallab oladi va to r ovoz tu ynugini qoldiradi.
O d a td a g i n afas o lis h d a o v o z tu y n u g i k e n g o c h ila d i,
te n g y onli
33
u c h b u r c h a k s h a k l i g a k e l a d i . B u n d a n a f a s o l a y o t g a n v a n a f a s
chiqarayotgandagi" havo keng ovoz tu y n u g id a n bem alol o ‘tib ketadi.
Ovoz (yoki fonatsiya) q an d a y sodir bo'ladi? O vozning hosil b o i i s h i d a
ovoz paychalari qisqargan h o la td a b o ‘ladi. C h iq a rila y o tg a n havo oqim i
qisqargan ovoz paychalari orasidan o ‘tay o tib , ularni biroz ch etg a suradi.
K eyin y ana ch iqarilayotgan havo oqimi bosim i ostida o 'z in in g pishiqligi
h a m d a h iq i l d o q m u s k u l l a r i n i n g h a r a k a t i b ila n o ‘z h o l i g a q a y ta d i.
C hiqarilayotgan havo o q im in in g bosim i t a m o m b o 'lg u n g a q a d a r ovoz
paychalarining qisqarishi va ch o 'zilish i d a v o m etaveradi (2-rasm ).
Ovoz p aychalarining tebranishi tufayli chiqarilayotgan havo oqimi
ovoz paychalari ustida tebranish chastotasiga aylanadi. Bu te b ra n ish la r
tevarak-atrofga yetkaziladi va biz uni ovoz tovushlari deb qabul qilamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: