M. Y. Ayupova

2-rasm. Ovoz boylamlarining ko‘rinishi.
A — nafas olishcla; В — fonatsiyada (ovoz hosil bo ‘lishicla); D — shivirlash
vaqtida.
Shivirlab g a p irg an d a ovoz paychalari b u tu n la y qisqarm aydi: orqa 
q ism id a ular orasida chiqarilayotgan havo oqim i o ‘tad ig an kichkina teng 
to m o n li u c h b u rc h a k s im o n tu y n u k qoladi. O voz paychalari bu vaqtda 
tebranm aydi, lekin kichkina uc h b u rc h a k tu y n u k chetlariga tegib o ‘tadigan 
havo oqim i shovqin keltirib chiqaradi.
Ovoz kuchga, balandlikka va tem b rg a ega.
O v o z n in g kuch i, a s o s a n , h av o b o s im in in g kattaligi b ila n , y a ’ni 
c h i q a r i l a y o t g a n h a v o k u c h i b i l a n o v o z p a y c h a l a r i n i n g t e b r a n i s h
am plitudasiga b o g ‘liq.
R e z o n a to r b o ‘shlig‘ining kattaligi va shakli, shu bilan birga hiqildoq 
tuzilishining xususiyatlari ovozning individual sifatiga yoki tem briga t a ’sir 
e ta d i. F a q a t t e m b r g a k o ‘ra biz o d a m la r n i o v o z id a n farq qilishim iz 
m u m k in .
O v o z n in g balandligi ovoz p a y c h a la r in in g te b r a n is h c h a s to ta s ig a
b o g ‘liq, u esa o ‘z navbatida ularning uzunligiga, qalinligiga va qisqarish 
darajasiga b o g liq . Ovoz paychalari qanchalik uzun, qalin va k a m qisqargan 
b o ‘lsa, ovoz shunchalik sekin chiqadi.
B u n d a n t a s h q a r i , o v o z n i n g b a l a n d l i g i h a v o o q i m i n i n g o v o z
34

---

4
5
6
3-rasm. Artikulatsiya a’zolarining yon tomondan koYinisbi:
/ - lablar; 2 - tishlar; 3 - alveolalar; 4 - qattiq tanglay; 5 - yumshoq
fang/ay; 6 — ovoz boylamlari; 7 — til ilclizi; 8 ~~ til orqa qismi; 9 — til oldi qismi.
p a y c h a la r ig a b e r a d i g a n b o s im ig a va u l a r n i n g c h o 'z i l i s h d a ra ja s ig a
bog'liqdir.
A rtikulatsion b o ‘l i m . A rtikulatsion boMimning asosiy a ’zolari: til, 
lablar, ja g ‘ (yuqori va pastki), qattiq va y u m s h o q tanglay, alveolalardir. 
U lard an til, lab, y u m s h o q tanglay va pastki j a g ‘ faol, qolganlari passiv 
org an lar hisoblanadi (3 -rasm ).
A rtikulatsion boMimning asosiy a ’zosi tildir. Til — salmoqli muskul 
a ’zosidir. Yig 'ilgan j a g ‘da (jag‘lar bir-biriga tegib tu rg an d a) u deyarli 
b u tu n og‘iz b o ‘shlig‘ini to'ldiradi. Tilning oldingi qismi h a ra k a tc h a n , 
orqa qismi h arakatsiz boTib, til ildizi n o m in i olgan. T ilning h a ra k a tc h a n
qismining uch i, old yon va orqa to m o n lari farq qilinadi. Tilning m urakkab 
m u s k u l l a r t i z i m i , u l a r n i n g k a t t a k e n g l i k d a s h a k l i n i o 'z g a r t i r i s h
im koniyatini yaratadi. Bu j u d a k atta a h a m iy a tg a ega, chu n k i u h a m m a
unli va deyarli h a m m a u n d o s h tovushlarni (lab to vushlaridan tashqari) 
hosil b o ‘lishida q a tn a sh a d i. N u t q tovushlarining hosil b o ‘lishida pastki 
jag‘, lablar, tish, y u m s h o q va qattiq tanglay, alveolalar h a m ishtirok 
etadi.
N u tq tovu sh larin in g balandligi va aniqligi re z o n a to rlar tufayli hosil 
qilinadi. R e z o n a to r la r nadstav nayida joylashgan.
35

---

N ad stav nayi — bu h iq ild o q d a n yuq o rid a jo ylashgan: h a lq u m , o g ‘iz 
bo'shlig'i va b u r u n b o ‘shlig‘i hisoblanadi.
O d a m d a o g ‘iz va h a lq u m bir b o 's h liq n i hosil qiladi. Bu h a m m a
t o v u s h l a r n i t a l a f f u z e t i s h g a i m k o n i y a t y a r a t a d i . H a y v o n l a r d a
(m aym unlarda) halqum va ovoz bo'shlig'i j u d a t o r teshik bilan bog'langan. 
Bu nutq rezonatorining za r u r funksiyasini bajaradi. N ad sta v nayi o d a m d a
evolutsiya d a v o m id a hosil b o 'lg a n .
N ad stav nayi o 'z in in g tuzilishi, kattaligi, shakli b o 'y ic h a o'zgarishi 
m u m k i n . N a d s t a v n a y i n i n g kattaligi va s h a k l i n i n g o 'z g a r i s h i n u tq
tovushlarini hosil qilishda k atta ah am iy atg a egadir.
N ad stav nayining shakli va kattaligining o'zgarishi rezonansni keltirib 
chiqaradi. R e z o n a n s natijasida nu tq to vushlari o b e rito n la rin in g birlari 
kuchayadi, boshqalari esa pasayadi. S h u n d a y qilib, to v u sh larn in g maxsus 
n u tq te m b ri vujudga keladi. M asalan, a tovushini talaffuz e tg a n d a o g ‘iz 
b o 'sh lig 'i kengayadi,. hiqildoq esa torayadi va cho'ziladi. I tovushining 
talaffuzida esa, aksincha, o g ‘iz b o ‘shlig‘i toray ad i, hiqildoq kengayadi.
Maxsus nutq tovushlari faqatgina hiqildoqda emas, balki rezonatorlarda 
(halqum , og'iz va b u ru n bo'shliqlari) h a m hosil bo'ladi.
N a d sta v nayi n u tq tovushlarining hosil b o 'lis h id a ikki funksiyani: 
r e z o n a t o r l i k v a s h o v q in li t e b r a t g i c h fu n k s iy a s in i b a ja r a d i ( to v u s h
tebratgichlarining funksiyasini hiqildoqda joylashgan ovoz paychalari bajaradi).
Lablar, til va tish orasidagi, til va qattiq tanglay o'rtasidagi, til va alveolalar 
orasidagi, lab vatish orasidagi teshiklar shovqinli tebratgichlar bo'lib hisoblanadi.
Shovqinli tebratgich y o r d a m id a jarangsiz u n d o s h la r hosil bo'ladi. 
Bir vaqtning o'zid a ohangli tebratgich (ovoz paychalarining tebranishi)ning 
teb ran ish id an jarangli va s o n o r u n d o s h la r hosil bo 'lad i.
O g 'iz b o 's h lig 'i va h a lq u m o 'z b e k tilidagi h a m m a to v u sh la rn in g
talaffuzida ishtirok etadi. A garda kishi to vushlarni t o 'g 'r i talaffuz qilsa, 
b u ru n rezonatori faqat m va n tovushlarining talaffuzida ishtirok etadi. 
Q o lg a n tovushlarning talaffuzida y u m sh o q tanglay va kichkina tilcha 
hosil qilgan tanglay pardasi b u ru n bo's hlig'i y o'lini berkitib qo'yadi.
S h u n d a y qilib, periferik n u tq a p p a ra tin in g b irinchi b o 'lim i havo 
y etkazish u c h u n , ikkinchisi ovoz hosil bo'lishi u c h u n xizm at qiladi, 
uchinchisi esa re z o n a to r hisoblanadi. A rtikulatsion a p p a ra tn in g alohida 
a ’zolarining faol faoliyati natijasida nutqim izdagi to v u sh lar hosil bo'ladi.
O 'y la n g a n inform atsiyaga b in o a n tovushlarni talaffuz etishda, nutqiy 
h a r a k a t l a r n i ta s h k il e tis h u c h u n b o s h m iy a p o ' s t l o g ' i d a n k e ra k li 
k o 'r s a tm a la r ajratib olinadi. Bu k o 'rs a tm a la r a rtik u lato r dasturi degan 
n o m olgan. A rtikulator dastu r n u tq harakat analizato rin in g bajaruvchi 
qismi, y a ’ni nafas fo n a to r va r e z o n a to r tizim ida am alg a oshiriladi.
N u t q harakatlari s h u n d a y aniqlikda sodir b o i a d i k i , natijada n u tq n in g
a l o h i d a to v u s h la r i hosil b o 'l a d i va o g 'z a k i (yoki ek sp ressiv ) n u tq
shakllanadi.
36

---