|
и
tovushi
a, о
unli tovushlaridan shu bilan farq qiladi-ki, bu
tovushni talaffuz qilishda havo oqimi tor, kuchli, sovuq bo 'ladi, bu esa
ovoz kuchini oshiradi;
О
и
tovush o 'zidan oldingi tovush —
m
undosh tovushni talaffuz
qilish uchun ham qulaylik yaratadi.
"Mu" ochiq bo 'g 'in i talaffuz qilingach, a w a l "urn", so'n gra "mum ",
"m um m ", "m um m m " yopiq bo'g'in larini talaffuz qilishga o'tiladi.
S o'ngra m o -o m -m o m -m o m m -m o m m m b o ‘g ‘inlari talaffuz qilinadi,
so 'n g m a -a m -m a m -a m a m m -m a m m m -a m a m m m b o ‘g ‘inlari talaffuz
qilinadi. Keyin rni-im -m im -m im m -m im rnm ... — im im -im irnm -im im m m
b o ‘g ‘inlariga o'tiladi.
II. Hosil qilingan ovozni m ustahkam lash.
Bu davrning asosiy vazifalari:
1
) hosil q ilin g a n ovozni unli va u n d o sh to v u sh la r bilan birga
bo 'g 'in lard a, so'zlarda, gaplarda avtom atizatsiya qilish;
2
) o v o z b a l a n d l i g i n i , o v o z k u c h i n i, o v o z t e m b r i n i , o v o z
m odulatsiyasini, nutqning m elodik-intonatsion to m o n in i rivojlantirish;
3) q o ‘shiq aytish ovozini hosil qilish.
Bu bosqichda avval jarangsiz undosh tovushlar
( f s, sh, x, p, t, k)
ustida, so ‘ng jarangli undosh tovushlar (v,
z, j, b, d, g)
ustida ishlanadi.
Bu tovushlar bo ‘g ‘in va so'zlarda m ustahkam lanadi. Bu m ashqlar ovoz
balandligi, ovoz kuchini va ovoz tem brini rivojlantirish va m ustahkam lash
ishi bilan birga olib boriladi.
L o g o p e d ik is h n in g b u b o s q i c h d a h o s il q i l in g a n j a r a n g n i
m ustahkam lash, bir tekis va tinch, kuchli va baland, to za va jarangli
ovozni hosil qilishga muvaffaq b o ‘lish kerak.
Bu, d em ak , b o ‘g ‘izi deform atsiyaga u ch rag an , un pay chalarida
chandiqlar bo'lgan bolani hosil qilingan ovozdan foydalanishga, ovozning
tabiiy jarangini aniqlab, uni rivojlantirish, y a’ni ovozning balandligini,
ovoz kuchini va ovoz tem brini rivojlantirishdir.
1. Ovoz kuchini rivojlantirish.
Ovoz kuchi un paychalari ostidagi havo bosim ining darajasiga va un
paychalarining zichligiga bog'Iiq.
Ovoz kuchini o'zgartira bilish — nutqning ifodalilik vositalaridan
biridir. Bolani baland ovozda, lekin baqirm asdan, aniq, ovozning kuchini
sekin-asta o'zgartirgan holda gapirishga, baland ovozdan o 'rta va sekin
ovozga o 'tish , va aksincha, o'tishga o'rganish lozim.
2. Ovoz balandligini rivojlantirish.
Ovoz balandligini o'zgartirish nutqning ifodalilik vositalaridan biridir.
Ovoz balandligi ton melodikasini, ya’ni ovozni baland va past qilishni
yaratadi. Ton melodikasi so'zga his-tuyg'u va fikr ifodasini beradi: muhokama
qilish, xafa bo'lish, g'azab, befarqlik, m uhabbat, hayratlanish va boshqalar.
Ovozning bu m odulatsiyalari nutq intonatsiyasini yaratadi, nutqni
ifodali va em otsional qiladi.
O voz balandligini rivojlantirish u ch u n ovoz diap azon i (hajm ini)
kengaytiruvchi, ovoz egiluvchanligini, m odulatsiyasini rivojlantiruvchi,
ya’ni ovoz tem brini rivojlantiruvchi m ashqlar bajariladi.
3. Ovoz tem birini rivojlantirish.
Ovoz tem bri og'iz — burun — hiqildoq rezonatorining faoliyatiga,
tuzili-shiga va funksiyasiga bog'Iiq.
189
Fonatsiya jarayonida hiqildoq va b o 'g 'iz o 'rtasid a, yum shoq tanglay
va bo'g'iz o'rtasida yaqin funksional aloqa m avjud bo'ladi. Y um shoq
tanglay holatin in g bir ozgina o'zgarish i h am reflektor ravishda u n
p a y c h a la ri h o la tin in g o 'z g a ris h ig a olib k e la d i. Y u m sh o q ta n g la y
retseptorlari boshlang'ich m aydon bo'lib, ovoz apparatining q o 'zg 'ash i
va fonatsiya jarayonida shu retseptorlardan boshlanadi.
O g'iz — burun - hiqildoq rezonatorining barcha qismlari o 'zaro
m uvofiq h o ld a ishlaganida ovoz ja ra n g li, tek is, an iq , m u stah k am ,
egiluvchan va chidam li bo'ladi.
Ovoz tem bri ustida ish olib borish vaqtida logoped oldida quyidagi
vazifalar turadi:
1
) ovoz jarangini hosil qilish;
2
) bo'yin va b o 'g 'iz muskullarini bo'shashtirish yo'li bilan tom oqning
va ovozning qismini yo'qotish;
3) ovoz chiqarish uchun to 'siq bo'layotgan jag'larning qisilgan holatini
yo'qotish;
4) ovozning tekisligi, turg'unligi va egiluvchanligini hosil qilish (har
qanday ovoz kuchida, ovoz balandligida va uzunligida bir xilda ovoz
chiqarish);
5) ovozning chidam liligini hosil qilish, y a’ni ovoz yuklamasi qancha
davom etishidan q a t’i nazar jarangli sifatini saqlash.
Ill bosqich — ovoz hosil qilish jarayonini avtom atizatsiya qilish.
Bolalarda ovozni hosil qilish va rivojlantirish bo'yicha olib boriladigan
logopedik m ashg'ulotlarning II va 111 bosqichlarini bir-biridan qat’iy ajratish
qiyin, chunki ovoz hosil qilish avtomatizatsiyasi II bosqichdayoq boshlanadi.
Ill
bosqichning asosiy vazifasi — ovozni bolaning kundalik nutqiga
am aliy jihatda kiritish, bolani baland, jarangli ovozdan erkin, zo'riqishsiz,
to liq ish siz , to v u sh la rn i a n iq ta la ffu z q ilg an h o ld a fo y d a la n ish g a
o'rgatishdir.
Bolalar bilan o'tkaziladigan m ashg'ulotlarni bolalarning yosh va in
dividual xususiyatlarini hisobga olgan holda tuzish zarurdir. M ashg'ulotlar
em otsional, yorqin, obrazli, ko'rgazm ali, yengil va turli-tu m an bo'lishi
kerak.
Bu bosqichda quyidagi m ashqlar o'tkazilishi m um kin:
1
) o'nliklarni baland va past ovozda, tezlashtirib boriladigan tem pda,
kuch bilan va kuchsiz sanash;
2
) m aqollar, topishm oqlar, tez aytishlarni ovozning balandligini,
kuchini, modulatsiyasini o'zgartirib, turli intonatsiyalardan foydalangan
holda nutq tem pini tezlashtirib borib talaffuz qilish;
3) she’r, m atnlarni yod olish;
4) masallarni o'qish va yod olish;
5) xalq ertaklarni o'qish va gapirib berish, rollarga bo 'lib o 'q ish va
gapirish;
190
6
) lokavet tanlangan she’r va m atnlarni ovoz chiqarib o'qish va gapirib
berish;
7) berilgan m avzu b o 'y ich a erkin hikoya va rasm larga qarab hikoya
tuzish.
Do'stlaringiz bilan baham: |
