|
partiyaviylik, y a’ni yakka hokimlikka bo‘ysindinlgan holda faoliyat
yuritdi.
21
Jadid matbuoti bo‘yicha reyting
topshiriqlari
1. Jadid matbuotining vujudga kelishini sharhlang.
2. Jadidchilik harakatining asoschisi kim edi?
3. “Tarjimon ” gazetasining birinchi soni qachon chiqdi?
4. Jadidlar tomonidan qanday gazetalar chop qilindi?
5. Qanday ju rn allar chop etildi va ularning muharrirlarini ayting.
6. Jadidlar о ‘z dasturlarida qanday masalalarni ко ‘tarib chiqishdi?
Jadid matbuoti bo‘yicha nazorat
savollari
1. Jadidchilik deganda nimani tushinasiz?
-
2.
Jadidlar о ‘z harakatlarini qaysi gazetani chop
etisl
boshlashdi?
3. Jadidchilik davri matbuotining yirik namoyandalarini ayting.
4. Jadidchilik harakatining bosqichlatini sanang.
5. Jadidlar qaysi rejalarini am alga oshirishga erishdilar?
1.3.2 Sovet davri о ‘zbek milliy jurnalistikasi
Turkiston o ‘lkasiga podsho Rossiyasi turli harbiy va ilmiy
ekspeditsiyalar yuborib, mavjud ahvolni jiddiy o ‘rganish va kelajakda uni
bosib olish rejasini Pyotr I davridayoq boshlagan edi. Rossiya imperiyasi
o ‘z maqsadini XIX asrning 40-yillari oxiridan boshlab amalga oshira
boshladi. Natijada o‘lkada 1867-yilda Turkiston general-gubernatorligini
tuzdi. Avvaliga Qo‘qon xonligi (1868y), Buxoro amirligi (1873y), Xiva
xonligi (1873 avgustida) Rossiya imperiyasiga tobeligini tan olishdi.
Podsho Rossiyasi mustamlakachiligiga qarshi o ‘lkada ozodlik kurashi
1917-yilgacha davom etdi. Lekin barcha qo‘zg‘alonlar o ‘ta shafqatsizlik
bilan bostirildi. Jadidichilik harakati va uning yirik namoyandalari asosan
y o ‘q qilindi.
1917-yilgi Oktyabr inqilobi natijasida Rossiyada bolsheviklar
hukmronligi mustabid rejimi o ‘matildi.
1920-yilga kelib Buxoro va Xiva xonlik tuzumlari butunlay ag'darib
tashlandi.
1924-yilda
0 ‘rta
Osiyo
xalqlarining
milliy
hududiy
22
chegaralanishi amalga oshirildi. 1925-yilga kelib 0 ‘zbekiston Sovet
Sotsialistik Respublikasi tashkil etildi. 0 ‘zbekiston endi mustabid Sovet
davlati tarkibida faoliyat yurita boshladi.
Jurnalistika Turkistonda 1867-1917-yilgacha bo £lgan davrda ikki
bosqichda rivojlandi. Birinchi bosqich 1870-1905-yillar orasida mahalliy
tilda yagona gazeta “Turkiston viloyatining gazeti” bor edi xolos.
Ikkinchi bosqich 1906-1917-yillari orasida esa o ‘zbek tilida mustaqil
davriy nashrlar paydo b o id i va ular tez rivojlana boshladi. Ammo avvaliga
matbuot nashrlari Turkistondagi podsho m a’muriyati tomonidan yopib
qo‘yilgan b o ls a 1917-yilga kelib, shu yillarda tashkil etilgan barcha
nashrlar, xususan, “Natija”, “Turk eli”, “Turon”, “U lug‘ Turkiston”,
“Hurriyat”, “El b a y ro g i” gazetalari “Yurt”, “Chayon” jumallari va
boshqalar
yangi
hukmron
mafkura
yetakchilari
tomonidan
“aksilinqilobchi” likda ayblanib, faoliyatlari tugatildi va ularning mol-
mulki partiya-sovet matbuoti foydasiga musodara qilindi. Shu tariqa sobiq
SSSR tarkib topgach О ‘zbekistonda ham yangi siyosiy yo‘nalishdagi
gazeta va jurnallar chiqa boshladi. Uning dastlabki namunasi rus tilida
chop etila boshlagan «Наша газета» edi. U 1917-yil aprelidan to 1919-
yilgacha shu nomda, 1919-yil aprelidan «Известия» nomida, 1922-yildan
« Туркестанская правда», 1924-yildan esa hozirgacha «Правда Востока»
nomida chiqib keladi.
0 ‘zbek tilidagi milliy Sovet matbuotining to ‘ng ‘ichi “Ishtirokiyun”
(“Kommunist”) gazetasidir. 1921-22 yillarda bu gazeta “Qizil bayroq”,
1922-24 yillarda “Turkiston”, 1924-1964 yillarda “Qizil 0 ‘zbekiston”.
1964-1991 - yillarda “Sovet 0 ‘zbekistoni” nomlarida nashr etildi.
0 ‘zbekiston SSR tashkil etilgandan so‘ng respublikada ko‘plab yangi
gazeta va jurnallar tashkil etildi. Turli qatlamlarga m oljallangan
respublika miqyosida “Yosh Leninchi”, “Kambag‘al dehqon”, “Qizil
Yulduz”, “Batrak”, “Ishchi”, “Lenin uchquni” , “Madaniy inqilob” kabi
o'/.bck gazetalari hamda rus tilida «Комсомолец Востока», «Пионер
Востока», «Узбекистанская правда», yahudiy tilida “R o‘shnolik”,
uyg'ur tilida “Qutulish”, tojik tilida “Haqiqati 0 ‘zbekiston” gazetalari
nashr qilindi. Viloyatlarda keyinchalik tumanlarda ham gazetalar chop
etilu boshladi
23
Shu yillarda “Er yuzi”, “Yangi y o T ’, “M aorif va o ‘qituvchi”,
“Alanga”, “Yangi qishloq”, “Kommunist” kabi jurnallar ham chop etildi.
30-chi yillarga kelib 0 ‘zbekiston matbuoti butkul stalinizm jarchisiga
aylandi. Bu yangi qatag‘on uchun mafkuraviy zamin yaratilgamdan dalolat
edi.
Yalpi qatag‘on yillarda ko‘plab o ‘zbek jurnalistikasiga xizmatlari
singan ajoyib publitsist-jurnalistlar, muharrirlar Usmonxon Eshonxo‘jaevu
Cho‘lpon, Abdulla Qodiriyyu Ziyo Said, A ’zam Ayubovu Fayzulla
Xo'jaev, Akmal Ikromovu Qosim Sorokin, Qurbon Bereginu Muhammad
Hasanov, M ocm in Usmonovu M annon Ramz va boshqalar xalq
dushmanlari deb badnom qilinishdi va qatag‘on qurboniga aylanishdi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida matbuot tarm og‘i birmuncha qisqardi, qator
gazeta va jurnallar vaqtincha to'xtatildi. Urushdan keymgi davrda davri/
matbuot asta-sekin rivojlanib bordi.
!
1975-yilda O czbekistonda 257 nomda shundan o czbek tilida 169
nomda gazeta nashr etilgan. Jurnallar soni 134 tani tashkil qildi.
Davriy
matbuotda kasbiy oliy m a’lumot egalari ko‘paygani
xarakterlidir. Chunki 1949-yili O crta Osiyo davlat universiteti (hozirgi
0 ‘zbekiston milliy universitet)da, 1957-yili respublika Oliy partiya
maktabi qoshida oliy m a’lumotli jum alistlar tayyorlay-digan maxsus
bo'lim lar ochildi.
1967-yilda Toshkent davlat universiteti (hozirgi
0 ‘zbekiston milliy universiteti) mavjud jurnalistika bo‘limi jurnalistika
fakultetiga aylantirildi.
Shuni e ’tirof etish kerakki, urushdan keyingi 20 yildan ortiq davr
ichida kompartiya davlat ustidan mutloq hukmron b o ig a n organga
aylandi. 20-asrning 40-yillari oxiri va 50-yillar boshida yana yalpi qirg‘in
boshlangani va bu asosan madaniyat va fan arboblariga qarshi qaratilgani
matbuot rivojiga salbiy ta ’sir etdi. Ziyolilardan Shukurullo, Said Ahmad,
MiKzakalon Ismoiliy, Shuhrat, Maqsud Shayxzoda, Mirzakarim Osim,
Hamid Sulaymon, Muhiddin Qori Yoqubov, To‘xtasin Jalolov, Mahmud
Murodov va boshqalar “Sovetlarga qarshi millatchilik faoliyati” olib
borganlikda ayblandilar va har birlari 25 yildan ozodlikdan mahrum
etildilar. Faqat keyinchalik ular oqlandi.
24
0 ‘sha davr jurnalistikasi faoliyati to ialigich a partiyaviy nazorat
ostida bo ‘lib davlat senzurasi faol edi. Kommunistik mafkura sinfchilik
asosiga qurilgan bo‘lib, bu axborot sohasi k o ‘plab noxushliklarga olib
kelgandi.
Shundan keyingi 15 yil 0 ‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy inqirozning
kuchaygani bilan izohlanadi. Bii davr iqtisodiy turg‘unlik davri deb
nomlandi.
O csha davrdagi
matbuot markaz topshirig‘iga binoan
“0 ‘zbekiston SSSRga boqimanda ekanligi haqidagi uydirmani baland
ovozda kuyladi va nihoyat 1984-yildagi 0 ‘zbekiston kompartiyasining 16-
plenumi O'zSSRda o ‘zbek xalqini asossiz badnom etish kompaniyasini
boshlab berdi. To‘g ‘rirog‘i navbatdagi qatag on amalga oshirildi. 0 ‘zbek
xalqi badnom etilib, “paxta ishi” ga ataylab siyosiy tus berildi va u
“o ‘zbeklar ishiga”ga aylantirildi. Matbuot ham shu nog‘oraga o ‘ynadi.
KPSS M K ga bosh kotib b o‘lib saylangan M.S. Gorbachev “qayta
qurish” siyosatini boshladi. Bu o ‘tgan islohotlardan tubdan farq qiladi. Bu
qayta qurish 1985-1990-yillami o ‘z ichiga oladi. Bu davrda oshkoralik,
demokratiyaga qisman sharoit yaratildi.
Bu o ‘zgarish davri o ‘zbek xalqining o ‘z mustaqilligi to ‘g ‘risidagi
g ‘oyalari haqida o‘ylashga imkoniyat tug‘dirdi.
1989-yil 24 - martda 0 ‘zbekistonda Prezidentlik boshqaruvi joriy
qilindi.
1991-yil 3 1 - avgust kuni 0 ‘zbekiston mustaqil deb e ’lon qilindi.
Shu bilan 1917-1990 - yillar orasida hukm surgan sovet davri milliy
jurnalistikasi o ‘z davrini yashab b o ‘ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
